روانشناسی کودکان (نشانه‌های نیاز+ رزرو نوبت روانشناس کودک)

از آغاز تولد کودک، سؤالات زیادی ذهن شما را مشغول می‌کند، از جمله اینکه آیا حالات و نشانه‌های کودک من طبیعی است؟ اگر بیش از حد جیغ می‌زند، پرخاشگر شده است؟ چه عواملی او را آزار می‌دهد؟ چگونه باید با او رفتار کنم؟ نیازهای او چیست؟ همچنین، زمانی که بزرگتر می‌شود، کنجکاو می‌شوید درباره مشکلات توجه در کودکان بدانید. مطمعن شوید که فرزند شما مطالب تحصیلی و … را یاد می‌گیرد؟ در واقع، دامنه‌ی این سؤالات گسترده است. با افزایش سن کودک، چالش‌های فکری شما نیز افزایش می‌یابد. روانشناسی کودکان هر آنچه را که شما باید از دنیای کودک خود بدانید در اختیار شما قرار می‌دهد. بنابراین، برای رجوع به روانشناس کودکان شما باید بدانید روانشناس کودک کیست؟ در چه زمینه‌هایی کار می‌کند؟ نسبت به کدام علائم کودک خود حساس باشید؟ و در پایان، بهترین روانشناس کودک را از چه طریقی پیدا کنیم؟

روانشناسی کودکان یک شاخه از روانشناسی رشد است. در واقع، در گذشته تصور می‌کردند که کودکان همان ویژگی‌های بزرگسالان را در مقیاسی کوچکتر دارند. اما، روانشناسان رشد به این نتیجه رسیدند، که کودکان در هر مرحله از رشد ویژگی‌های خاص خود را دارند. بنابراین، روانشناسی کودکان، حوزه گسترده‌ای است که تغییرات افراد از تولد تا نوجوانی را بررسی کرده و علت این تغییرات را توضیح می‌دهد. در واقع، کودکان مراحل مختلفی از رشد عاطفی، اجتماعی، شناختی و فیزیکی را پشت سر می‌گذارند. روانشناسی کودکان، درصدد است تا هر جنبه ای از رشد کودک از جمله نحوه یادگیری، تفکر، تعامل و واکنش عاطفی کودکان به اطرافیان، دوست یابی، درک احساسات و شخصیت در حال رشد، خلق و خوی و مهارت های کودک را درک کند. پس، حتی کوچکترین و به ظاهر بی اهمیت‌ترین اتفاقات دوران کودکی، تأثیر مستقیم و بااهمیتی بر دوران بزگسالی دارد.

روانشناس کودک، فردی است که تخصص و مهارت‌های بالینی لازم برای ارزیابی و درمان سلامت روانی، عاطفی، اجتماعی و رفتاری نوزادان، کودکان نوپا، کودکان و نوجوانان دارد. در واقع، روانشناس کودک می‌تواند با انجام مصاحبه و تست‌های تخصصی در جلسه مشاوره کودک مشکلات مربوط به دوران کودکی از جمله بیش فعالی/نقص توجه، اختلالات یادگیری، اختلالات طیف اوتیسم، اختلالات درونی سازی شده، اختلالات برونی سازی شده و … را تشخیص دهد. در واقع، روانشناس کودک نیازهای روان‌شناختی اساسی کودکان و نوجوانان را می‌شناسد. همچنین، به بررسی نحوه تأثیر خانواده و سایر عوامل اجتماعی بر سازگاری اجتماعی، عاطفی و رفتاری و  فرآیندهای رشد کودک می‌پردازد.

روانشناسی کودکان از این جهت بسیار با اهمیت است که شما را برای دانستن مراحل رشد طبیعی کودک آگاه می‌کند. در واقع، شما باید بدانید روند رشد طبیعی یک کودک به چه شکل است. روانشناسی کودکان، اطلاعات شما را در زمینه رشد عاطفی، شناختی، فیزیکی و اجتماعی کودک افزایش می‌دهد. بنابراین، می‌توانید چالش‌های ایجاد شده برای فرزند شما، از زمان تولد تا نوجوانی را شناسایی کنید. مثلاً، توانایی سخن گفتن در زمان طبیعی یک ویژگی مهم در کودکان است. پس، هنگامی که فرزند شما دچار تأخیر در گفتار یا مشکل در برقراری ارتباط چشمی و زبانی است، باید نسبت به نشانه‌های اختلال اوتیسم در کودکان حساس شوید.

بنابراین، با تشخیص به‌هنگام نشانه‌های کودک می‌توان نسبت به پیشگیری و در نهایت درمان به موقع اقدام کرد. در واقع، بسیاری از مشکلات از جمله بیش فعالی/نقص توجه، مشکلات یادگیری، اختلال اوتیسم و …. در سنین کودکی تشخیص داده می‌شوند. همچنین در این سنین، درمان آن‌ها نیز به مراتب موفق‌تر است و پیشرفت بهتری دارد. بنابراین، با بهره‌گیری از روانشناسی کودکان و تدابیر آن‌ برای پیشگیری و درمان، تأثیر بسیار مهمی در زندگی کودک خود خواهید داشت.

روانشناسی کودکان اهداف و کاربردهای متعددی دارد. اما، به طور کلی روانشناسی کودکان می‌خواهد اطلاعاتی در اختیار ما بگذارد، که شامل موارد زیر است:

• تغییرات و مراحل رشد کودک
• تأثیر محیط بر رشد کودک
• تعامل کودک با جامعه
• بلوغ و آثار آن
• اطلاعاتی در مورد رفتار و رشد روان‌شناختی کودکان در شرایط محیطی مختلف
• ارائه اطلاعاتی درباره مقیاس‌های روان‌شناختی برای ارزیابی وضعیت رشد کودک
• درک فرآیندهای روان‌شناختی اساسی مانند یادگیری، انگیزه، بلوغ و اجتماعی شدن یا استدلال و غیره
• نحوه مراقبت و آموزش کودکان براساس مراحل مختلف رشد
• ارائه درک بهتری از شخصیت و رفتارهای نوجوانی و بزرگسالی، براساس تجربیات دوران کودکی
• ارائه درک بهتری از زندگی پیش از تولد کودک
• تشخیص مشکلات هر مرحله سنی از جمله عقب ماندگی یا هر گونه ناهنجاری

روانشناسی کودکان به 5 زمینه اصلی می‌پردازد که عبارتند از:

رشد

در روانشناسی کودکان، حوزه‌های رشد شامل رشد فیزیکی، شناختی، عاطفی و اجتماعی است. رشد فیزیکی به تغییرات جسمی بدن اشاره دارد. این تغییرات در یک توالی نسبتاً پایدار و قابل پیش بینی رخ می‌دهد. رشد شناختی یا فکری حوزه دیگری است که شامل فرآیندهایی برای کسب دانش و اطلاعات است. بنابراین، شامل فکر، استدلال، تخیل و زبان می‌شود. رشد اجتماعی و عاطفی نیز حوزه‌های دیگری هستند که اغلب با یکدیگر گروه بندی می‌شوند. در واقع، رشد اجتماعی شامل یادگیری ارتباط با دیگران، اعتماد، ترس، اعتماد به نفس، غرور، دوستی و شوخ طبعی می‌باشد. از طرفی، رشد عاطفی شامل احساسات و بیان احساسات است. این حوزه‌های رشد به شدت به یکدیگر وابسته هستند. در نتیجه، تغییر در یک زمینه، بر زمینه‌های دیگر نیز تأثیر دارد. مثلاً، توانایی نوشتن هم به مهارت‌های حرکتی و هم زبان شناختی بستگی دارد. به طور کلی، رشد از اصول کلی پیروی می‌کند، که اطلاع از آن‌ها بر نحوه مراقبت، رفتار و آموزش کودکان امروز تأثیر زیادی دارد.

نقاط عطف

نقاط عطف مشخص می‌کند که یک کودک در یک سن خاص چه کاری را می‌تواند انجام دهد. پس، این نقاط برای سنجش پیشرفت کودک ضروری است. در واقع، به روانشناس کودک کمک می‌کند تا رشد طبیعی کودک را درک کنند. همچنین، با تأخیر در رشد مشکلات احتمالی را شناسایی کنند. مثلاً، یک کودک در سن 12 ماهگی به طور معمول می‌ایستد و وزن خود را با گرفتن چیز دیگری تحمل می‌کند. پس، اگر کودکی به 18 ماهگی برسد اما نتواند راه برود، باید بررسی شود. این نقاط به عنوان نقاط بازرسی رشد در کودک عمل می‌کند. همچنین، شامل رشد مهارت‌های ارتباط کلامی و غیر کلامی در کودک است.

رفتار

یکی از شایع‌ترین دلایلی که والدین را به استفاده از دانش روانشناسی کودکان و رجوع به روانشناس کودک ترغیب می‌کند، مشکلات رفتاری است. همه‌ی کودکان بعضی مواقع سرکش و تکانشی می‌شوند. همچنین، درگیری بین فرزندان و والدین طبیعی است. با این حال، برخی از کودکان رفتارهایی خارج از هنجار سنی خود نشان می‌دهند. روانشناسی کودک، به بررسی کلیه علت‌های احتمالی مسائل رفتاری از جمله اختلالات مغزی، ژنتیک، رژیم غذایی، پویایی خانواده و استرس و سپس درمان آن‌ها می‌پردازد. این مسائل رفتاری می‌توانند موقتی و ناشی از یک شرایط استرس‌زا (تولد خواهر یا بردار، طلاق یا مرگ در خانواده) باشند.

از طرفی دیگر، مسائل رفتاری الگوهای رفتارهای خصمانه، پرخاشگرانه یا مخربی که برای سن کودک مناسب نیست را نیز شامل می‌شود. اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال سلوک، اختلال نقص توجه/ بیش فعالی در این دسته قرار می‌گیرند. این 3 اختلال علائم مشرکی دارند و با مشکلات خلقی و عاطفی شدت پیدا می‌کنند.

هیجانات

در روانشناسی کودکان، رشد عاطفی یا هیجانی به معنای درک احساسات خود و دیگران و چگونگی، چرایی و ایجاد روش‌هایی برای مدیریت آن‌هاست. این فرآیند از نوزادی آغاز و تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. احساسات اولیه شامل شادی، خشم، غم و ترس است. سپس، احساسات پیچیده‌تری مانند خجالت، تعجب، شادی، خجالت، شرم، گناه، غرور و همدلی ظاهر می شوند. همچنین، با گذشت زمان، محرک‌های ایجاد کننده عواطف و همچنین نحوه مدیریت آن‌ها نیز تغییر می‌کند.

از طرفی، برخی از کودکان سخت‌تر و برخی راحت‌تر می‌توانند عواطف یا هیجانات خود را تنظیم کنند. در واقع، برخی از کودکان دیرتر آرام  می‌شوند و سریع‌تر مضطرب می‌شوند. روانشناس کودک، ابتدا علت مشکل کودک در بیان یا تنظیم احساسات خود را شناسایی می‌کند. در ادامه با راهبردهایی، به او کمک می‌کند تا احساسات خودش را بپذیرد و پیوند بین احساس و رفتار خود را درک کند.

اجتماعی شدن

دوران کودکی زمانی بسیار مهم برای اجتماعی شدن است. اولین و با اهمیت‌ترین رابطه کودک، ارتباط با والدین یا مراقبان اصلی خود است. کیفیت این رابطه بر رشد اجتماعی بعدی تأثیر زیادی دارد. بنابراین، کودکان به مهارت‌هایی برای برقراری ارتباط با دیگران نیاز دارند. کودکان در روابط با همسالان، نحوه آغاز و حفظ تعاملات اجتماعی و مدیریت تعارض مانند نوبت گرفتن، چانه زنی و … را کسب می‌کنند. یکی از راه‌های اجتماعی شدن برای کودکان، بازی است. بنابراین، با بازی کردن کودکان می‌توانند ارتباط بهتری برقرار کنند. از طرفی، کودکانی که به درستی اجتماعی نشوند، در ایجاد و حفظ روابط رضایت بخش با دیگران دچار مشکل می‌شوند. در نتیجه، این مشکلات را تا بزرگسالی همراه خود خواهند داشت.

کودکان در هر دامنه سنی نشانه‌های خاص خود را دارند. با این حال، زمانی که علائم زیر در کودک شما ظاهر شد، نشان دهنده نیاز به روانشناس کودک است.

• کودک شما سرکش یا نافرمان شده است. این حالت می‌تواند اختلال نافرمانی مقابله‌ای یا نوعی اختلال رفتاری در کودکی را مشخص کند.
• علایق او به صورت ناگهانی تغییر کرده است. این حالت ممکن است ناشی از اضطراب و افسردگی باشد. بنابراین، تغییرات قابل توجه در خوابیدن، خوردن و علایق شخصی نشان دهنده یک نگرانی درباره سلامت روان کودک شماست. در نتیجه، باید مورد توجه قرار گیرد.
• نگرانی یا غمگینی او بیش از حد معمول است. کودک شما هر از گاهی احساس غم دارد. این حالت در پاسخ به یک بیماری یا حادثه طبیعی است. اما، هنگام که شدت آن بالاتر رود، نشان از اختلال اضطرابی یا افسردگی دارد. در نتیجه، رجوع به روانشناس کودک باید جدی گرفته شود.
• گوشه گیر شده است. زمانی که کودک شما مضطرب، غمگین یا عصبانی می‌شود، احتمالاً از دیگران کناره گیری می‌کند (خوردن ناهار به تنهایی، اجتناب از بازی با دوستان و عدم تمایل به ترک خانه) و به درون خود می‌رود. این حالت برای کودکانی که خجالتی یا درونگرا نیستند، نگران کننده است.
• درباره آسیب رساندن به خود یا دیگران فکر یا صحبت می‌کند. این حالت با نشانه‌هایی از احساس تنهایی و ناامیدی شروع و در نهایت، به افکار خودکشی منجر می‌شود. یادتان باشد این احساس از طریق مختلفی از جمله ضربه زدن به خود، کوبیدن سر به چیزی و فرو کردن ناخن در پوست، توسط کودکان بیان می‌شود.
• همچنین علائمی مانند کج خلقی، دلبستگی مکرر، اضطراب جدایی، شب ادراری و ترس بیش از حد نیز شایع است.

والدین مهمترین نقش را در رشد فرزند خود بر عهده دارند. در واقع، رابطه‌ی بین والد و کودک رشد جسمی، عاطفی و اجتماعی کودک را پرورش می‌دهد. بنابراین، والدین باید آگاهی خود را از دنیای کودک افزایش دهند. مخصوصاً، در رابطه با فرزند اول که هیچ تجربه‌ای در میان نیست. در واقع، برخی زمان‌ها در رشد شخصیت کودک بسیار مهم است. از جمله، 2 سال اول زندگی که دلبستگی کودکان در حال شکل گیری است. والدینی که در این زمان در پاسخ به نیازهای کودک خود در دسترس باشند، باعث شکل گیری دلبستگی ایمن در کودک خود می‌شوند. در نتیجه، فرزند آن‌ها از بسیاری از مشکلات عاطفی در امان خواهد بود. از طرفی، موجب افزایش اعتماد به نفس، رفتارهای خوشبینانه، روابط رضایت بخش با دیگران، مهارت‌های حل مسئله قوی‌تر و … می‌شود.

همچنین، انجام توصیه‌های روانشناسی کودکان بسیار مهم است. در واقع، والدینی فرزندان بهنجار پرورش می‌دهند، که نسبت به دانسته‌های خود عامل باشند. در واقع، این اطلاعات باید در عمل به کار گرفته شود. به عنوان مثال، زمانی که کودکی از اضطراب رفتن به مهدکودک رنج می‌برد، راه آن توسل به زور نیست! بنابراین، باید توصیه‌ی روانشناس کودک درباره خوگیری کودک مضطرب با محیط در کنار مادر، جدی گرفته شود.

در جلسات روانشناسی کودکان ابتدا بدون حضور کودک، مصاحبه‌ای با والدین یا والد رجوع کننده انجام می‌شود. در این مصاحبه، شرح کاملی از وضعیت و حالات کودک از زمان بارداری تا حال گرفته می‌شود. در این مصاحبه، روانشناس کودک هر آنچه نیاز باشد می‌پرسد. در نتیجه، صداقت و همراهی والدین در این مرحله بسیار مهم است. گاهی مخفی نگه داشتن بعضی از مشاجرات خانوادگی که بر روان کودک تأثیر گذاشته است، منجر به تشخیص نادرست می‌شود.

پس از فرضیه سازی درباره نوع مشکل کودک، کار با کودک آغاز می‌شود. ادامه‌ی این فرآیند و تکنیک‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرد به نوع مشکل کودک بستگی دارد. در واقع، نحوه‌ی تعامل و ارائه‌ی راه حل، برای کودک مضطرب و خجالتی با کودک پرخاشگر و نافرمان متفاوت است.

به طور کلی روانشناسان کودک برای کار با کودکان و نوجوانان از مهارت‌های مختلفی استفاده می‌کنند، از جمله:

• ارزیابی مسائل روانی، فکری، شناختی و رفتاری با آزمون و ارزشیابی.
• استفاده از مداخلاتی مانند روان درمانی (گفتار درمانی) و مدیریت رفتار.
• ایجاد برنامه های پیشگیری مانند پیشگیری از قلدری، اعتیاد، بارداری نوجوانان و غیره.
• استفاده از نظرات سایر متخصصانی که با کودک کار می‌کنند.
• آن‌ها همچنین تدابیری را برای کار با کودکان درگیر با مشکلات جسمی از جمله مشکلات خواب یا دردر مزمن به کار می‌گیرند.

شرایط ذهنی، عاطفی و رفتاری کودکان با بزرگسالان متفاوت است. بنابراین، روانشناسی کودکان از انواع مختلفی از تکنیک‌های درمانی برای کمک به کودکان استفاده می‌کنند.  این درمان‌ها شامل موارد زیر است:

• هنر درمانی
• رفتار درمانی
• ایز درمانی کودک محور
• درمان تعامل والد-کودک
• درمان مدیریت خشم در کودک
• درمان شناختی رفتاری (CBT)
• تروما درمانی کودک
• رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT)
• گروه درمانی یا خانواده درمانی
• کار درمانی
• موزیک درمانی
• درمان عاطفی متمرکز

در روانشناسی کودکان، علاوه بر دانش لازم در زمینه مسائل کودک، برخورداری از استعداد تعامل با کودک نیز بسیار مهم است. در واقع در یک دسته بندی کلی، یک روانشناس کودک عالی باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد.

تاب آوری

افراد متخصص در زمینه روانشناسی کودکان باید انعطاف پذیر باشند و با برخی رفتارهای نامنظم کودکان خود را وفق دهند. همچنین، زمانی که یک برنامه درمانی پیش نمی‌رود، برنامه خود را تغییر دهند. از طرفی، برخی کودکان تمایلی به برنامه‌های درمان ندارند. بنابراین، روانشناس کودک باید رفتار متناسب با آن‌ها را نیز داشته باشد.

ارتباط گیری

مهارت‌های ارتباطی غیر کلامی برای تعامل با کودکان بسیار مهم است. زیرا، کودکان نمی‌توانند اطلاعات عاطفی خود را به روش بزرگسالان منتقل کنند. بنابراین، فهمیدن زبان ارتباطی کودکان برای درمان آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. در واقع، روانشناس کودک باید شناخت خوبی از نحوه تعامل با کودک داشته باشد.

دلسوزی

ویژگی مهم دیگر دلسوزی است. در واقع، روانشناس کودک باید شنونده‌‍ای فعال و همدل باشد. زیرا،  اعتماد کودک، برای پیشبرد درمان بسیار مهم است.

استفاده از بازی

بازی، زبان کودکان و راهی برای ورود به دنیای کودکان است. بنابراین، روانشناس کودک باید بتواند از بازی درمانی برای ورود به دنیای کودک استفاده کند.

انتخاب روانشناس خوب تا حد زیادی به میزان ارتباط گیری شما و کودک شما با او بستگی دارد. در واقع شما ممکن است چندین روانشناس را امتحان کنید تا فرد مورد نظر خود را بیابید. با این حال، معمولاً روانشناسانی که تجربه و تخصص لازم را داشته باشند، می‌توانند این ارتباط را برقرار کنند. تیم تخصصی روانشناسی کودک در مرکز مشاوره باتابان، از روانشناسانی تشکیل شده است که تجربه و تخصص بالایی در زمینه مسائل مربوط به کودک و نوجوان دارند. شما می‌توانید از طریق شماره‌های موجود برای دریافت وقت مشاوره اقدام کنید.

همسرم برای انجام توصیه‌های روانشناس کودک همکاری نمی‌کند. راه حل آن چیست؟

ما از نوع مشکل کودک شما اطلاعی نداریم. اما، حل مشکل کودک نیازمند همکاری هر دو والد است. حال که با عدم همکاری همسر مواجه شده‌اید، این مشکل خود را با همکاران ما  در مرکز باتابان در میان بگذارید. در مواقعی که پدر خیلی مخالفت می‌کند، باید مورد برسی قرار گیرد. شاید مسئله‌ای ذهن او را مشغول کرده است، که خود نیازمند دریافت کمک حرفه‌ای است. با این حال، باید بدانید که بیشتر وقت کودک با مادر صرف می‌شود. همچنین، مادر تأثیر بیشتری در تربیت کودک دارد. در هر حال، شما به تلاش خود برای مواجهه صحیح با مشکل کودک ادامه دهید.

کارمند هستم و در ساعتی از روز نمی‌توانم در کنار کودک خود باشم. آیا سپردن او به دیگران اشکالی دارد؟

بستگی دارد که کودک شما در چه سنی قرار داشته باشد. در سال‌های ابتدایی مخصوصاً 2 سال اول زندگی کودک، فرآیند دلبستگی در حال شکل گیری است. بنابراین، کودک باید در کنار مادر باشد. در واقع، سپردن کودک در 2 سال اول به مراقب یا مراقبان متعدد اثرات سوء دارد. همچنین، اضطراب را در کودکان افزایش می‌دهد. برای دریافت مشاوره جزئی‌تر و منطبق با شرایط خود با همکاران ما در مرکز مشاوره باتابان تماس بگیرید یا پیغام بگذارید.