دستکاری روانی چیست؟ (علائم روانشناختی، راه های مقابله و…)

دستکاری روانی شامل روش‌هایی برای تغییر و کنترل افکار دیگران است. فرد دیگران را تحت فشار قرار می‌دهد تا بتواند به اهداف و خواسته‌های خود دست یابد. فردی در یک دوره آموزشی شرکت کرده است، سپس دیگران را متقاعد می‌کند که در این دوره شرکت نمایند، به کشور دیگری مهاجرت نموده و حالا سعی دارد با بزرگنمایی مزایا و کوچک نمودن معایب، همه چیز را خوب جلوه دهد، با پوشش گذاشتن روی ویژگی‌های منفی خود، نظر مثبت شما را بر می‌انگیزد و یا کاری که در تبلیغات رسانه‌ای انجام می‌شود نوعی دستکاری روانی می‌باشند. این مفهوم دارای تعابیر مثبت و منفی است.
در مشاوره فردی نیز مشاور از طریق تکنیک علمی و تخصصی، افکار ناکارآمد و عادات مخرب را تغییر می‌دهد. متاسفانه در جامعه ما افراد زیادی را می‌بینیم که به دلیل عدم آگاهی کافی، قربانی بازی‌های روانی دیگران می‌شوند.

نوعی نفوذ اجتماعی است که هدف آن تغییر رفتار، افکار، احساس و درک دیگران از طریق روش‌های غیر علمی و یا حتی توهین و فریب است.  اگر می‌خواهید بدانید دستکاری روانی چیست؟ به این مثال دقت کنید: فردی که در ابتدای رابطه بیش از اندازه ابراز احساسات می‌کند، برایتان کادو می‌خرد و به شما توجه دارد؛ اما پس از آنکه نظر مثبت شما را جلب کرد، فاصله می‌گیرد! یا روانشناسی که با تغییر چارچوب‌های ذهنی و بهبود تحریف‌های شناختی، خشم و ناراحتی شما را بهبود می‌بخشد، هر دو  از نوعی دستکاری روانی استفاده کرده اند؛ اما تفاوت زیادی با یکدیگر دارند.
این عمل گاهی آنقدر ظریف و پنهانی انجام می‌‌شود که بسیاری از افراد متوجه نمی‌شوند. هدف از آن نیز ایجاد نوعی سلطه و تسلط بر افکار و احساس دیگران برای کنترل کردن انتخابات و تصمیمات آن‌ها است. روان درمانی و کسب خودآگاهی ابزاری برای محافظت از خویش در اختیار شما قرار می‌دهد.

اگرچه دستکاری روانی بیشتر در روابط نزدیک و صمیمی شایع است؛ اما در سایر روابط فردی، کاری و اجتماعی نیز رایج می‌باشد. به عنوان مثال مادری که به دخترش می‌گوید من بیست سال زحمت تو را کشیده‌ام، خوب مزد زحماتم را دادی! یا مدیری که با تعریف و تمجدیدهای اغراق گونه  مسئولیت شما را چند برابر می‌کند! ممکن است این افراد به صورت ناخودآگاه و بدون نیت سوء از این شیوه‌ استفاده کنند؛ اما در هر صورت نوعی دستکاری روانی است و ما در زندگی روزمره به کرار شاهد کاربرد آن‌ها برای مقاصد مختلف هستیم. افرادی که باری به هر جهت می‌روند و همچون بیدی با یک باد آرام می‌لزرند، قربانی آن می‌شوند. اما براساس روانکاوی کسی که به بینش رسیده باشد و از ابعاد هوشیار و ناهوشیار خویش آگاه باشد، سعی می‌کند بدون توجه به راهبردهای راهنمایان اجباری و خطا پیشه، مسیر درست را انتخاب نماید.

دستکاری روانشناختی از طریق اظهارات، کلمات و اعمال انجام می‌شود. افرادی که از این تکنیک استفاده می‌کنند اغلب افرادی هستند که نسبت به قربانیان دارای قدرت و نفوذ می‌باشند. عباراتی که به کار برده می‌شود ممکن است توسط افراد سالم و یا افراد دارای اختلال دو قطبی در مقاصد متعدد استفاده شوند. از جمله این عبارات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود. نکته مورد توجه این است که این عبارات همه جا به معنی دستکاری روانی نیست:

• متاسفم برات
• بعید است بتوانی این کار را انجام دهی
• من خیلی برای تو زحمت کشیدم
• یعنی من برات اهمیت ندارم؟
• من از تو توقع بیشتری داشتم
• من به خاطر تو از همه چیز گذشتم
• تو قدِ این حرف‌ها نیستی
• من به خاطر تو از کارم صرفه نظر کردم
• ببین من را به چه کاری وادار کردی
• تو مرا دوست نداری
• آبرو ریزی نکن
• تو خیلی حساسی
• تو نباید این احساس را داشته باشی

علائم دستکاری روانشناسی چیست؟ با توجه به اینکه جملات و اظهارات و اعمال حاوی دستکاری روانشناسی ممکن است در مقاصد مختلف استفاده شوند، علائم زیر به شما کمک می‌کند دستکاری روانشناختی را تشخیص دهید:

• احساسات شدیدا متناقضی را تجربه می‌کنید که به واسطه رفتارهای مصنوعی فرد مقابل در شما ایجاد شده‌اند.
• پیوسته احساسات، افکار و اعمال خود را زیر سوال می‌برید و درمورد شخصیت خود احساسات دوگانه‌ای تجربه می‌کنید.
• احساس گناه، عذاب وجدان و ناکافی بودن دارید و یا برعکس احساس غرور و شادابی دارید که در روابط دیگر ندارید.
• هر بار که شکایت، اعتراض و انتقادی را مطرح می‌کنید، همه چیز به خودتان باز می‌گردد و در نهایت این شما هستید که باید عذرخواهی کنید.
• پیوسته برای اثبات خود تلاش می‌نمایید و احساس می‌کنید در تمام لحظات زندگی خود به تایید طرف مقابل نیاز دارید.
• مدام مورد لطف و توجه و یا توهین سرزنش قرار می‌گیرید بدون اینکه دلیل خاصی برای آن وجود داشته باشد.
• فرد مقابل ممکن است خود شیفته باشد، پس باید نحوه برخورد با افراد خودشیفته را بدانید.

شیوه‌های دستکاری روانشناختی چیست؟ در ادامه این روش‌ها را توضیح می‌دهیم که در شناخت بازی‌های روانی دیگران به شما کمک می‌کند.

دروغ گویی

افراد به دروغگویی متوسل می‌شوند تا بر شما اعمال نفوذ نمایند و به اهداف خود دست یابند. آن‌ها ممکن است درمورد شغل، محل کار، تحصیلات و خصوصیات خویش به شما دروغ بگویند تا فریبتان دهند. این شاید بخشی از علت دروغ گفتن از نظر روانشناسی باشد. اما اگر خوب دقت کنید و هشیار باشید تناقضات موجود در رفتار و گفتار آن‌ها را تشخیص خواهید داد.

توجه انتخابی

در توجه انتخابی، فرد توجه شما را به سمت و سویی که می‌خواهید سوق می‌دهد تا کنترل خود را اعمال نماید. افرادی که فقط یک جنبه از موضوع را برجسته کرده و به آن می‌پردازند و سایر ابعاد را نادیده می‌گیرند از توجه و یا بی توجهی انتخابی استفاده می‌کنند. مثلا در روانشناسی جواب ندادن پیام، طرف مقابل را بر عدم پاسخگویی متمرکز می‌شود و نیاز و انتظارات شما را نادیده می‌گیرد. در مقابل این افراد سعی کنید تمامی جوانب یک مسئله و ارتباط آن با موضوعات دیگر را بسنجید.

اغراق کردن

اغراق از روش‌های رایج در دستکاری روانی است. ممکن است فردی در بیان نقاط قوت خویش و نقاط ضعف شما اغرق نماید تا با بزرگنمایی خود و کوچک کردن شما، کنترل شرایط و موقعیت را در دست بگیرد. و یا اینکه مثلا فردی برای به دست آوردن دل شما بیش از حد محبت می‌کند و شما را تا عرش اعلی بالا می‌برد! در مقابله با این افراد، واقع گرا باشید. اگر می‌خواهید بدانید رابطه تاکسیک چیست؟ باید گفت که در این روابط از این روش زیاد استفاده می‌شود.

منطقی سازی

بسیاری از افراد با منطقی سازی همه چیز سعی می‌کنند رابطه را به نفع خود تمام کنند. منطقی سازی در دستکاری روانی به معنای اظهار نظرات منطقی و عقلانی برای توجیه اشتباهات و فرار از مسئولیت می‌باشد. مثلا فردی که می‌گوید چون به من توهین کرد او را کتک زدم!

ایجاد احساس گناه

یکی از مهم‌ترین شیوه‌های دستکاری روانی که در روابط نزدیک و عاطفی رایج می‌باشد، ایجاد عذاب وجدان است. او ممکن است نقش قربانی بگیرد تا ترحم و توجه شما را برانگیزد و به اهداف خود دست یابد. مثلا می‌گوید: تو خیلی خودخواهی! به هیچ کس توجه نمی‌کنی! مزد زحمات مرا خوب دادی!

براساس روانشناسی رابطه افرادی که به هر قیمتی به دنبال پیشبرد اهداف شخصی خود هستند از دستکاری روانشناسی استفاده می‌کنند. ایشان نیاز دارند قدرت و نفوذ خود را بر دیگران اعمال نمایند و اوضاع را تحت کنترل بگیرند، وقتی می‌بینند از راه‌های معمول نمی‌توانند اعمال قدرت کنند به شیوه‌های ناسالم دست می‌زنند. گاهی نیز افراد از دستکاری روانشناسی استفاده می‌کنند بدون آنکه آز آن آگاه باشند. یکی از دلایل دیگری که از دستکاری روانشناختی استفاده می‌شود میل خاص دستیابی به قدرت است. افرادی که سلطه‌گر و کنترل کننده هستند نیز از این شیوه برای تامین نیاز به قدرت خود بهره می‌گیرند.

افرادی که وابستگی عاطفی دارند و به دنبال تایید و تمجید دیگران هستند، بیش از دیگران قربانی دستکاری روانی می‌شوند. از جمله افراد دیگری که ممکن است قربانی این عمل شوند عبارتند از:

• بیش از اندازه برونگرا هستند.
• اعتماد به نفس آن‌ها ضعیف است.
• برای خود ارزش و احترام قائل نیستند.
• نسبت به حالات و ویژگی‌های خویش آگاهی ندارند.
• توانایی نه گفتن و مقاومت در برابر خواسته‌های دیگران را ندارند.
• به دنبال جلب توجه، تایید و خوشحالی دیگران هستند.

بهترین راه مقابله با دستکاری روانشناختی چیست؟ راهکارهای زیر به شما کمک می‌کند در برابر دستکاری روانی از خود مراقبت کنید:

• اعتماد به نفس داشته باشید: بهترین راه برای محافظت خود، حفظ اعتماد به نفس و عزت نفس است که به شما کمک می‌کند زیاد تحت تاثیر دیگران نباشید. اگر به دلیل ناامیدی و درماندگی اعتماد به نفس شما پایین آمده است، حتما مشاوره افسردگی دریافت کنید.
• خودتان را درگیر نکنید: اگر بیش از اندازه به دیگران مشغول باشید، راه برای کسانی که به دنبال سوءاستفاده از شما هستند باز می‌شود. حریم و فاصله خود را با دیگران حفظ کنید. اگر در رابطه ای هستید که مورد دستکاری روانی قرار گرفته اید باید بدانید چگونه کات کنیم.
• قاطعیت داشته باشید: در تصمیمات و انتخابات عقلانی خود قاطعیت داشته باشید تا دیگران نتوانند با تبلیغات و انحرافات خود شما را از مسیرتان منحرف کنند.
• خود آگاهی خود را افزایش دهید: اگر شما از خصوصیات و ویژگی‌های خود آگاهی داشته باشید به دنبال تایید و تمجدید دیگران نیستید و واکش آن‌ها تاثیر چندانی بر احساس شما درمورد خودتان نخواهد داشت.

دستکاری روانی، فرآیند اعمال نفوذ و کنترل بر دیگران از طریق اظهارات، گفتار و اعمال فریبکارانه است. این عمل می‌تواند دارای جنبه مثبت نیز باشد که توسط روانشناس و متخصص برای ایجاد عادات و ویژگی‌های مثبت و تغییر افکار و الگوهای ناکارآمد استفاده می‌شود. افرادی که عزت نفس ندارند و به دنبال تایید و تمجید دیگران هستند ممکن است قربانی شوند. دستکاری روانی در زندگی روزمره و روابط خانوادگی،کاری و اجتماعی رایج می‌باشد. در مرکز مشاوره باتابان روانشناسان و مشاوران مومن، متعهد و متخصص به شما کمک می‌کنند تا از خود محافظت نمایید.