اصلاح و تغییر رفتار کودکان و نوجوانان (اصول و روش ها)

کودکان و نوجوانان در دوره حساسی از زندگی خود قرار دارند که شیوه‌های رفتاری مختلف را امتحان می‌کنند تا هویت خود را انتخاب و به ثبات بیشتری در شخصیت خود برسند. از سوی دیگر این دوران با دوره مهم قبل بلوغ و دوران حساس بلوغ همراه است که خود مولد بسیاری از چالش‌های رفتاری در کودکان و نوجوانان می‌باشد. لذا بسیاری از والدین و معلمان مسائلی از این قبیل را مطرح می‌کنند که علی گوشه‌گیر شده‌است، زهرا مدام با خواهر ‌بزرگ‌ترش دعوا می‌کند، فاطمه گاهی نماز می‌خواند و گاهی نمی‌خواند، محمد درس نمی‌خواند، نرگس شب‌ها تا دیروقت بیدار است، پارسا بیشتر وقت خود را با کامپیوتر بازی می‌کند، سحر غذا نمی‌خورد و بسیاری از مشکلات دیگری که والدین و مدیر و معلم را نگران می‌کند.

اگر می خواهید بدانید چگونه فرزند صالح داشته باشیم، اصلاح و تغییر رفتار کودکان و نوجوانان این امکان را فراهم می‌کند تا نارسایی‌های رفتاری را در کودکان و نوجوانان کاهش دهیم و رفتار را به حالت طبیعی و نرمال برگردانیم و ارتقا دهیم. البته تغییر رفتار تنها برای رفتار‌های انحرافی یا نابهنجار نیست بلکه زمانی که می خواهیم یک رفتار درست را در فرزندان خود ایجاد کنیم نیز باید اصول تغییر رفتار را بدانیم.

قبل از آنکه درمورد اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان صحبت کنیم باید بدانیم رفتار چیست؟ درمورد تعریف رفتار اتفاق نظر وجود ندارد اما به طور کلی می توان گفت آنچه فرد انجام می دهد یا بیان می کند رفتار نام دارد. رفتار جنبه دیگری هم دارد که پنهان و ناآشکار است. برخی از صاحب‌نظران بر این باور هستند تغییر رفتار بیشتر بر روی رفتارهای آشکار تمرکز دارد و برخی دیگر بر این باور هستند که بدون فهم ریشه رفتار تغییر رفتار آشکار امکان‌پذیر نیست و مسئله پیچیده تر از آنچه است که ما می بینیم! برای اینکه اصول تغییر رفتار کودکان را بدانیم باید با  ویژگی‌های تعریف رفتار آشنا باشیم زیرا قدم اول برای تغییر رفتار کودکان و نوجوانان تعریف رفتار است؛ از جمله ویژگی‌های مرتبط با تعریف رفتار که در اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان باید مورد توجه قرار بگیرد عبارتند از:

• به جای آنکه رفتار نامگذاری شود بهتر است رفتار را توصیف کنید.
• رفتار دارای ابعاد قابل اندازه‌گیری می‌باشد؛ فراوانی، تداوم و شدت ابعاد فیزیکی رفتار به حساب می‌آیند.
• رفتار هم به وسیله خود و هم توسط دیگران قابل مشاهده و ارزیابی است.
• رفتار کودک تابعی از محیط و شخصیت او است: این موضوع برای اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان حائز اهمیت می‌باشد.
• رفتار پدیده‌ای قانونمند است.
• رفتار ممکن است آشکار یا پنهان باشد.

وقتی می‌خواهیم درمورد اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان صحبت کنیم قبل از آن باید به این سوال پاسخ بدهیم که آیا اصلاح و تغییر رفتار امکان‌پذیر است؟ نوزادان و کودکان تماشاگران خوبی هستند و با مشاهده رفتار و عمل والدین و اطرافیان بسیاری از رفتارها را فرا می‌گیرند. آلبرت بندورا نظریه یادگیری اجتماعی را مطرح کرد و درمورد فرآیند تقلید در کودکان توضیح داد؛ کودکان در سنین بالاتر ظرفیت تقلید از الگوهایی که قبلا دیده‌اند را هم دارند. لذا ممکن است والدین یک بار مقابل کودک دروغ بگویند اما کودک بارها این عمل را تکرار کند. کودکان در سنین 7 سال به بالا می‌توانند از الگوها همراه با تعقل و تفکر تقلید کنند برای همین رعایت اصول تربیت فرزندان 7 تا 14 سال، بسیار مهم است.

 بسیاری از روان‌شناسان  این دیدگاه رفتارگرایان که رفتارهای انسان ها بر اساس یادگیری ایجاد می‌شوند را قبول دارند. با یادگیری رفتارهای جدید می‌توان رفتارهای قبل را اصلاح نمود و تغییر داد. بعد از سال‌ها هنوز هم بسیاری از درمانگران و مشاوران از مفاهیم نظریه رفتار درمانی برای توضیح، توصیف و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان استفاده می‌کنند. در ادامه برخی از مهم‌ترین مفاهیم این نظریه را که برای آگاهی از اصول  تغییر رفتار کودکان و نوجوانان باید بدانیم را بیان می‌کنیم.

شکل‌دهی رفتار

شکل‌دهی رفتار زمانی است که شما می‌خواهید رفتار جدیدی را در فرزند خود ایجاد کنید.  برای ایجاد یک رفتار آن را به گام‌های متعدد تقسیم و سپس نزدیک‌ترین رفتار به رفتار هدف را انتخاب می‌کنید و با تقویت آن، فرد را به سمت رفتار هدف سوق می‌دهید.

تقویت مثبت

در این نوع تقویت محرک خوشایندی را که فرزند شما به آن علاقه  دارد به او ارائه می‌دهید. برای مثال اگر برایتان سوال است که چرا فرزندم مشق نمی نویسد؟ جهت اصلاح این رفتار می توانید به او بگویید تکلیف‌هایت را بنویس بعد می‌توانی 20 دقیقه کارتون ببینی.

تقویت منفی

در این نوع تقویت محرک ناخوشایندی را که برای کودک ناخوشایند است از او دور می‌کنید. مثلا به کودک خود می‌گویید اگر خوب غذا بخوری دیگه لازم نیست آن شربت تلخ و که دوست نداری بخوری!

تنبیه مثبت

در تنبیه مثبت یک محرک ناخوشایند ارائه می‌شود. البته تنبیه آخرین حربه برای اصلاح  و تغییر یک رفتار در کودکان است که در صورت جواب ندادن شیوه‌های دیگر با رعایت ملاحظات متعدد استفاده می‌شود. در بخش اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان در مورد آن بیشتر صحبت می‌کنیم.

تنبیه منفی

در تنبیه منفی برای اصلاح و تغییر رفتار، کودک از محرکی که دوست دارد محروم می،شود. در این روش هنگام آموزش نظم به کودکان به عنوان مثال می توانید به او بگویید چون اتاقت را مرتب نکردی نمی‌توانی بری با بچه‌ها بازی کنی!

خاموشی

به فرآیندی گفته می‌شود که در طی آن رفتار تقویت نمی‌شود و تکرار بدون تقویت رفتار، سرانجام منجربه توقف کامل آن می‌شود.

نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که روش‌های تقویت و تنبیه یا به طور کلی اصلاح رفتار، با توجه به سن، جنسیت، شخصیت، محیط خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی کودک متفاوت است. آنچه در اینجا مطرح می‌شود اصول کلی تغییر رفتار کودکان و نوجوانان است.

آگاهی از اصول تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان برای ایجاد تغییرات مناسب و اصلاح رفتارهای ناهنجار و حتی ایجاد و ارتقای رفتارهای مطلوب در کودکان و نوجوانان بسیار ضروری می‌باشد. در واقع درک رفتارهای انسان وچگونگی تغییر آن علمی قوی و پیچیده است و دارای اصول و ملاحظات مختلفی است که اگر رعایت نشود می تواند نتیجه معکوس به دنبال داشته‌باشد. مهم‌ترین اصول تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان عبارت است از:

• تغییر رفتارهای ریشه‌دار سخت است؛ رفتارهای ریشه‌ در عادات دارند و ترک عادات هم دشوار است و نیاز به صبر و حوصله دارد. در برخی از مواقع ایجاد عادت جدید خیلی راحت تر از شکستن عادت‌های قدیمی است. این اصطلاح که می گویند “ترک عادت موجب مرض است” هم درست است و هم غلط؛ غلط از این جهت که برخی عادت‌ها اشتباه هستند و باید ترک شوند و درست از این جهت که ترک ناگهانی عادات می‌تواند با مشکلاتی ‌همراه باشد.

• زمانی که نوجوان شما برای اینکه رفتار خود را تغییر ندهد استدلال منطقی می‌کند و شما نیز برای تغییر دلیل می‌آورید کمتر احتمال دارد تغییر رفتار به وقوع بپیوندد. زیرا این رویکرد واکنش تدافعی ایجاد می‌کند تا فرد از موقعیت خود دفاع کند.

• رفتار فرد تابعی از شخصیت و محیط است؛ شما نمی‌توانید بدون اینکه شرایط را تغییر دهید از کودک و نوجوان خود بخواهید رفتار خود را اصلاح کند. مثل خانواده‌ای که اصرار دارند کودک زود بخوابد اما بقیه اعضا تا دیر‌وقت بیدار هستند و تلویزیون هم روشن است.

• فرزندان ما آنگونه می‌شوند که ما هستیم نه آنگونه که ما می‌خواهیم؛ این اصل یکی از مهم‌ترین اصول تغییر رفتار کودکان و نوجوانان است که علاوه بر بحث اصول تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان، به طور کلی در امر تربیت بسیار اهمیت دارد. اگر شما می‌خواهید رفتار نامطلوب فرزند خود را تغییر دهید ابتدا ببینید خودتان در آن رفتار چگونه عمل می‌کنید! اگر شما مدام سرتان توی گوشی و لبتاب است چه طور می‌خواهید رفتار استفاده زیاد از تلفن همراه را در نوجوان خود اصلاح کنید، اگر شما خودتان تا دیروقت بیدار هستید چه طور می‌خواهید به فرزند خود کمک کنید زودتر بخوابد!

• نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که گاهی برخی از رفتارها در والدین مطلوب است اما برای فرزندان آسیب‌زا می‌باشد؛ به عنوان مثال پدر تا دیروقت بیدار است و با کامپیوتر خود مشغول است چون دارد روی یک پروژه مهم کار می‌کند اما کودک و نوجوان باید زود بخوابند؛ در این شرایط شما وضعیت را برای فرزند خود توضیح می‌دهید و قطعا فرزند شما متوجه این موضوع می‌شود. این فرق دارد با زمانی که والدین  نشسته‌اند تلویزیون تماشا می‌کنند و میوه می‌خورند ولی به کودک و نوجوان خود می‌گویند تو برو بخواب! بنابراین اگر شما خود آدم عصبی مزاجی هستید برای اصلاح رفتار  پرخاشگری فرزند خود ابتدا باید روی خشم خود کار کنید.

• یکی دیگر از اصول تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان این است که به فرزندان خود احترام بگذارید و به آن‌ها محبت نمایید؛ فرزندان باید بدانند  والدین در کنار آن‌ها قرار دارند نه در مقابل آن‌ها. اگر قرار است قانونی وضع کنید و یا تغییری را ایجاد نمایید به ویژه اگر فرزند شما در دوره کودکی دوم و نوجوانی قرار دارد با او مشورت کنید و منطق کار خود را برای او توضیح بدهید.

• مصاحبه انگیزشی زمانی که کودکان و نوجوانان انگیزه ای برای تغییر رفتار ندارند یکی از اصول مهم تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان می باشد که باید متناسب با سن، جنسیت و شخصیت نوجوانان در یک گفت و گوی همراه با احترام و محبت انجام شود.

• اگر قولی به کودک و نوجوان می‌دهید و یا پیامد و تنبیهی را در نظر می‌گیرید حتما به آن عمل نمایید. لذا هنگام قول دادن حتما به میزان اجرایی بودن آن دقت کنید.

• رفتارهای متناقض نداشته باشید؛ زمانی که والدین در شیوه‌های تربیتی خود اتفاق‌نظر نداشته‌باشند ممکن است در تغییر و اصلاح رفتار فرزندان دچار مشکل جدی شوند! مادری تمام تلاش خود را به کار می‌بست تا عادت‌های ناسالم غذایی فرزند خود را اصلاح کند اما پدر با سبک‌غذایی ناسالم خود و تشویق کودک برای همراه کردن خود، تمام نقشه‌های مادر را نقش برآب می‌کرد.

• گاهی بگذارید فرزندان با پیامد طبیعی عمل خود مواجهه شوند؛ پیش می‌آید که به رغم تلاش والدین فرزندان رفتار خود را تغییر نمی‌دهند؛ به عنوان مثال کودک تکالیف درسی خود را به سختی و با دعوا انجام می‌دهد؛ ما می‌گوییم یک‌بار یا حتی چندبار که تکالیفش را انجام ندهد و معلم او را تنبیه کند، دیگر اصلاح رفتار او آسان می‌شود. البته این نکته را به یاد داشته‌باشید که سعی نکنید فرزند خود را نزد معلم و مدیر مدرسه خراب کنید و شکایت او را به مدرسه ببرید.

• تا حد امکان از روش‌های تقویتی و تشویقی به ویژه تقویت درونی استفاده کنید و سراغ روش‌های تنبیهی نروید.

• هر بار که می‌خواهید رفتاری را تغییر دهید یک رفتار معین را انتخاب کنید، همزمان چند رفتار را نمی‌توانید اصلاح کنید. مثلا در یک دوره تنها برای بهبود اعتماد به نفس فرزند خود از روش های افزایش عزت نفس کودکان کمک بگیرید.

• اگر می‌خواهید عادت ناپسندی را در فرزند خود از بین ببرید حتما رفتار جایگزین مطلوب را به او ارائه دهید.

• تغییر و اصلاح رفتار یک فرآیند می‌باشد که به صبر و همراهی نیاز دارد.

فرآیند اصلاح و تغییر رفتار کودکان و نوجوانان در خانه یا جلسات مشاوره کودک بطور کلی طبق مراحلی که در ادامه اشاره می‌شود پیش می‌رود.

1. شناسایی رفتار هدف
2. بررسی مزایا و معایب
3. تعریف رفتار هدف به صورت عینی و روشن
4. شناسایی معیارها و اهداف
5. تعیین برنامه برای ثبت داده‌ها
6. شناسایی راه‌حل‌ها و استراتژی‌ها
7. مرور و بررسی انواع راه‌حل‌ها
8. انتخاب استراتژی
9. شناسایی اشتباهات و مشکلات احتمالی
10. .انعقاد قراردادرفتاری
11. اجرای برنامه
12. ارزیابی طرح
13. بررسی میزان موفقیت
14. شناسایی نقاط قوت و نقاط ضعف
15. اگر به هدف خود رسیدید سعی کنید رفتار را تثبیت نمایید.

اصول کلی و بسیار مهم تنبیه در تربیت را ادامه مطالعه فرمایید:

• از تنبیه بدنی اجتناب کنید.
• در حضور دیگران تنبیه نکنید.
• حتماً دلیل تنبیه را برای کودک توضیح دهید.
• توبیخ با صدای ملایم موثرتر از توبیخ با صدای بلند است.
• تنبیه از طرف والدین صمیمی و با محبت موثرتر از تنبیه توسط والدین سرد یا خشن است.

در فرآیند اصلاح و تغییر رفتار کودکان و نوجوانان خود حتما نکات زیر را در نظر بگیرید:

1. هر انسانی اختیار دارد لذا ممکن است به رغم تمام تلاش‌های شما رفتار فرد تغییر نکند؛ شما آنچه را که درست است انجام دهید و نتیجه آن را به خدا بسپارید.
2. حتما به اقتضائات دوره رشدی کودکان و نوجوانان دقت کنید؛ برخی از رفتارها در بعضی از دوره‌های رشد طبیعی و گذرا هستند. لذا به جای تلاش برای تغییر و اصلاح رفتار کودکان باید بپذیرید کودک و نوجوانی دارید که دارای این اقتضائات رشدی است.
3. برای استفاده از روش های تقویت و تنبیه حتما باید خصوصیات و دوست‌داشتنی‌های کودکان و نوجوانان را بدانید؛ تقویت کودک با چیزی که او دوست ندارد می‌تواند نتیجه معکوس به دنبال داشته باشد.
4. خانواده، همسالان و معلمین مهم‌ترین الگوهای کودکان و نوجوانان هستند.

بسیاری از رفتارهای کودکان و نوجوانان در فرآیند یادگیری و الگوگیری ایجاد می‌شوند که در دوره‌های بعد می‌توان با یادگیری‌های جدید آن‌ها را تغییر داد. البته حتی اگر تمام اصول اصلاح و تغییر رفتار کودکان و نوجوانان را بدانید باز هم تغییر رفتار یک فرآیند تخصصی، علمی، پیچیده و نسبتا طولانی است لذا بهترین روش این است که از همان اول رفتارهای مطلوب را در کودکان ایجاد نمایید. برای تغییر رفتار، شناخت و به کارگیری  دقیق اصول تغییر و اصلاح رفتار کودکان و نوجوانان ضروری است، در غیر این صورت تمام اقدامات شما می‌تواند نتیجه عکس داشته‌باشد. رفتار فرد موثر از محیط و شخصیت او می‌باشد نمی‌توان بدون تغییر یکی انتظار داشت دیگری تغییر کند.