تشویق کودک (بایدها و نبایدهای تشویق کلامی و غیرکلامی کودکان)

یکی از عواملی که می‌تواند باعث افزایش رضایت از زندگی و ایجاد هیجانات مثبت پایدار در والدین شود، تأیید روش تربیتی آن‌هاست. در واقع، هر والدی تمایل دارد در این زمینه مورد تحسین قرار گیرد و بداند که توانسته است قدمی مهم و مؤثر در زندگی فرزندش بردارد. از طرفی، در این مسیر، معمولاً ابهامات و سؤالات زیادی برای والدین ایجاد می‌شود که مایلند پاسخ صحیح آن را بیابند. از جمله سؤالات بسیار پر تکرار و در عین حال مهم در تربیت فرزندان، درباره نحوه تشویق و تنبیه آن‌هاست. موضوعی که هر والدی دائماَ با ان درگیر است. بنابراین، اغلب این سؤالات پرسیده می‌شود که چه زمانی باید فرزندمان را تشویق یا تنبیه کنیم؟ چه مرزهایی وجود دارد؟ شرایط و اصول آن چیست؟ اگر این پرسش‌ها برای شما هم ایجاد شده است، با صرف دقایق کوتاهی از وقت خود می‌توانید به پاسخ آن‌ها برسید.

همه ما کم و بیش می‌دانیم که تشویق کودک چه معنا و مفهومی دارد. اما، اگر بخواهیم به صورت تخصصی‌تر به این مفهوم بپردازیم، تشویق به رفتاری گفته می‌شود که والدین یا مربیان تربیتی برای افزایش احتمال عمل مثبت در کودک انجام می‌دهند. البته، در موارد متعددی احتمال رفتارهای ناصحیح را نیز کاهش می‌دهد. با این حال، این رفتار علی‌رغم اینکه بسیار ضروری و پرکاربرد است، معمولاً به صورت صحیح اجرا نمی‌شود. به نوعی مرز میان تشویق کودکان و رشوه دادن به آن‌ها به صورت دقیق مشخص نشده است. به عنوان مثال، زمانی که فرزند شما یک کار مطلوبی انجام می‌دهد (اتاق را مرتب می‌کند)، شما چگونه پاداش می‌دهید؟ آیا هنگام آموزش نظم به کودکان پیش از تمیز کردن اتاق به او قول می‌دهید که در ازای انجام این کار پاداش دریافت می‌کند؟ یا پس از انجام این عمل به او پاداش می‌دهید؟

 اگر از جمله والدینی هستید که تشویق را پیش از عمل و به عنوان محرک آن استفاده می‌کنید، کمی بر سبک تربیتی خود تأمل کنید. زیرا، این همان رفتار ناصحیح در تشویق کودک است. اما اگر راه دوم را انتخاب می‌کنید، به شما تبریک می‌گوییم که مسیر صحیحی را در پیش گرفته‌اید. این همان نکته بسیار مهم در اصول تغییر رفتار در کودکان و نوجوانان است. در واقع، والدینی که تمایل دارند فرزندانشان توجه ویژه‌ای به امورات مثبت داشته باشند، باید از رشوه دادن پرهیز کنند. تعیین تشویق پیش از انجام عمل باعث ایجاد توقع در کودک می‌شود. بنابراین، باید تشویق بعد از عمل انجام گیرد. در ادامه بیشتر در این باره صحبت خواهیم کرد.

هنوز هم با والدینی مواجه می‌شویم که به جای تأکید بر تشویق کودک به عنوان یک روش تربیتی صحیح، به دنبال تنبیه او هستند. در واقع، این افراد تصور می‌کنند اثر تنبیه بیشتر است و خاطره منفی آن باعث می‌شود فرزندشان از رفتارهای پرخطر فاصله بگیرد. اما، یافته‌های علم روانشناسی کودکان این موضوع را تأیید نمی‌کند. زیرا تنبیه،

• اثر کمتر و ضعیف‌تری دارد.
• باعث خاموشی استعدادهای کودک می‌شود.
• جرأت‌مندی او را کاهش می‌دهد.
• هیجان‌های منفی مانند خشم، غم، اضطراب، ترس، ناامیدی و … ایجاد می‌کند.
• مانع از شکوفایی استعدادهای کودک می‌شود.
• و…

البته، این مواردی که مطرح شد به این معنا نیست که تنبیه نباید صورت گیرد. بلکه، اولاً تنبیه فیزیکی باید حذف شود. دوماً تا زمانی که می‌شود با تشویق کودکان آن‌ها را برای رفتار صحیح ترغیب کرد و این روش اثرگذاری دارد، استفاده از تنبیه مفید نیست و اثرات سوء دارد. در مقابل تشویق کودک،

• عزت نفس کودکان را افزایش می‌دهد.
• نوعی خودباوری در او شکل می‌گیرد.
• باعث افزایش انگیزه او می‌شود.
• زمینه را برای پیشرفت‌های بعدی فراهم می‌کند.
• اهمالکاری و به تعویق انداختن کارها را کاهش می‌دهد.
• اضطراب و کم‌رویی را نابود می‌کند.
• زمینه‌های هوشی بالقوه کودک را فعال می‌کند.
• به استعدادهای او جهت می‌دهد.
• رابطه مثبت والدین و کودک را تقویت می‌کند.
• باعث ایجاد الگوسازی برای او می‌شود.
• دوست‌یابی او را تقویت می‌کند.
• خلاقیت در کودکان را فعال می‌کند.
• و….

درست است که تشویق چنین مزایایی دارد. اما، زمانی بیشترین تأثیر را دارد که از اصول صحیح آن پیروی کند. بنابراین، آشنایی با این اصول برای والدین و مربیان تربیتی بسیار مهم است.

تشویق باید برای کار صحیح باشد

گاهی پیش می‌آید که والدین برای رسیدن به برخی اهداف خود از کودکان استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، از کودک می‌خواهند به دروغ بگوید که در منزل حضور ندارند. در نهایت، برای این کار او را تشویق می‌کنند. این رفتار برای رشد کودک بسیار مخرب است. از طرفی، باعث ایجاد دوگانگی، ناامنی و اضطراب می‌شود. پس، جداً باید از چنین رفتارهایی پرهیز شود.

برای وظایف کودک نباشد

والدین باید بدانند، اموراتی که انجام آن‌ها وظیفه کودک است نباید مورد تشویق دائم قرار گیرند. در واقع، شاید در ابتدا برای ایجاد انگیزه در او، برخی پاداش‌های جزئی کلامی یا غیر کلامی مناسب باشد. اما، اگر ادامه پیدا کند اثر عکس دارد و کودک وظایفش را انجام نمی‌دهد. پس، هر کودکی در حد توان خودش مثلاً باید کیف مدرسه را سر جای اصلی آن قرار دهد. چنین رفتاری نباید محل تشویق باشد. بلکه، اگر رفتار متفاوت‌تری انجام داد، مثلاً، چند وسیله را هم همراه آن به اتاق برد، برای رفتار جدید از تشویق کلامی مختصر استفاده کنید. لازم به یادآوری است که این نکات در تعامل با کودکانی که مشکلات درونی‌سازی شده مانند افسردگی کودکان، اضطراب، خجالت و … دارند باید متفاوت‌تر باشد. در این شرایط، حتی تشویق وظایف هم توصیه می‌شود. پس، اگر احساس می‌کنید چنین مشکلاتی در کودک شما وجود دارد با مشاوران کودک در مرکز مشاوره باتابان در تماس باشید.

به خاطر تلاش کودک باشد

در تشویق کودکان حتماً این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که تشویق باید برای کار خوبی باشد که آن‌ها انجام داده‌اند. در واقع، با این تشویق ارزش عمل خوب آن‌ها برجسته شود و احتمال این رفتار را افزایش دهد.

باعث شرطی شدن کودک نشود

بسیاری از والدین، ناخواسته در دام این شرایط قرار می‌گیرند که تشویق کردن آن‌ها باعث ایجاد حالت توقع و شرطی شدن در کودک می‌شود. در واقع، همانطور که پیشتر گفتیم، اگر تشویق حالت رشوه داشته باشد و پیش از عمل باشد و یا بیش از حد تکرار شود باعث ایجاد شرطی شدن در کودک می‌شود. بنابراین، کودک انتظار دارد که هر زمانی رفتار مطلوبی انجام داد تشویق شود. یقیناً این وضعیت مورد پسند والدین نیست و نباید باشد. بنابراین، در تشویق کودکان حد و مرز داشته باشید. بیش از حد تشویق نکنید. پاداش ندهید. بلکه، پاداش به اندازه و متناسب با آن عمل را انتخاب کنید. اگر برای کمک در پذیرایی از مهمان‌ها یک وسیله گران قیمت هدیه دهید، نمی‌توانید برای کارهای بزرگتر از پاداش کمتری استفاده کنید.

حتماً عملی شود

اگر از آن دسته پدر مادرهایی هستید که به فرزندانتان قول می‌دهید اما، عمل به آن را فراموش می‌کنید، بدانید یکی از مخرب‌ترین رفتارهای تربیتی را دارید. اولین دستاورد منفی چنین رفتاری، بی‌اعتمادی کودک شما به شماست. بنابراین، سایر روش‌های تربیتی شما نیز اثر حقیقی‌شان را ندارند. پس، یا قول ندهید یا اگر دادید با همان کیفیت به آن عمل کنید.

در تشویق کودک معمولاً از دو روش زیر استفاده می‌شود:

تشویق کلامی

تشویق کلامی همانطور که از نام آن پیداست، از طریق بیان جملات و کلمات محبت آمیز و انرژی آفرین صورت می‌گیرد. شاید وقتی از تشویق کودکان صحبت می‌کنیم صرفاً خرید یک هدیه در ذهن ما نقش ببندد. اما، تشویق‌های کلامی در برخی مواقع بسیار مفید‌تر از تشویق‌های غیر کلامی هستند. زیرا، اثرات ان‌ها بسیار پایدارتر است. به عنوان مثال، زمانی که ما یک رفتار مثبت کودکمان را با جملات محبت آمیز مانند دوستت دارم، از داشتنت خوشحالم، خیلی شجاعی، خیلی قدرتمندی و … تقویت کنیم، اثرش از خرید یک عروسک یا ماشین پایدار تر است. پس، زمینه برای تشویق کودک فراهم است. اما، رعایت حد و اندازه آن مهم است.

تشویق غیر کلامی

هر نوع تشویقی که خارج از فضای کلامی و گفت و گو باشد شامل تشویق غیر کلامی می‌شود. این نوع تشویق به شرایط منزل، تعداد فرزندن، محیط زندگی و … بستگی دارد و موارد زیر را شامل می‌شود:

• هدیه غیر مستقیم از طریق مدرسه
• مسافرت
• جشن تولد
• وسایل کوچک
• بازی با دوستان
• پارک
• سینما
• استفاده از گوشی
• و….

فراموش نشود که تشویق کودک هر چقدر مختصرتر و به دور از جنبه‌های مادی باشد، می‌تواند اثر گذاری بالاتری داشته باشد.

از هم اکنون که قصد تشویق فرزندان خود را دارید توجه داشته باشید که در تشویق کودکان،

میان فرزندان عدالت برقرار شود

عدم رعایت تعادل در تشویق فرزندانتان می‌تواند این احساس را ایجاد کند که مامان و بابا، داداش کوچکتر را بیشتر دوست دارند. این حالت، باعث ایجاد احساس حسادت و در نهایت اثر عکس در تشویق کودک می‌شود. پس، متناسب با گروه سنی، احتیاج فرزندان آن‌ها را تشویق کنید.

مقایسه صورت نگیرد

هیچ گاه هنگام تشویق از جملاتی استفاده نکنید که فرزند شما احساس کند دارید او را با فرد دیگری مقایسه می‌کنید. مثلاً، شما او را تشویق می‌کنید که توانسته از اسباب بازی‌هایش برای استفاده مهمان‌ها بیاورد. در نهایت، این جمله را هم می‌گویید که اگر مثل فلانی ماشین بزرگت را هم می‌آوردی خیلی خوب بود. یا مثل فلانی رفتار خوبی انجام دادی. درست است که شما تشویق کرده‌اید، اما با مقایسه ارزش آن را کاهش داده‌اید.

بسته به ارزش کار نوع آن متفاوت باشد

زمانی که می‌خواهیم فرزند ما متوجه ارزش کار خوب خود بشود، باید متناسب با نوع کار ارزش آن را تغییر اندکی بدهیم. اگر برای مرتب کردن اسباب‌بازی‌ها با کمک به پدر یک شکل تشویق کنیم، کودک متوجه اهمیت رفتار خوبش نمی‌شود.

جنبه‌های مادی آن برجسته نشود

حتماً توجه داشته باشید که پاداش‌هایی انتخاب کنید که جنبه مادی برجسته‌ای نداشته باشند. در مقابل، باعث ایجاد تعامل و ارتباط صحیح کودک و خانواده بشنود. مثلاً، رفتن به شهربازی با خانواده را بر خرید یک هدیه مقدم بدارید. همچنین، تفریحات جمعی مانند پارک، سینما، کافه و … می‌تواند باعث شوق بیشتر به انجام عمل مثبت شود.

به طور کلی، تربیت فرزندان یک مسئولیت مهم و در عین حال پیچیده است که بدون مطالعه و استفاده از نظر متخصصان به صورت صحیح محقق نمی‌شود. در واقع، نحوه تنبیه و تشویق کودک اگر به صورت تجربی باشد با خطاهای زیادی مواجه است و اثر سوء در تربیت او دارد. بنابراین، جهت مشاوره کودک، روانشناسان ما در مرکز مشاوره باتابان در خدمت شما هستند تا به سؤالاتتان در این زمینه پاسخ بدهند. همچنین، از نظراتتان استفاده کنند.