چرا نوجوانان بی قرارند؟ (تحلیل تفاوت و ویژگی این بازه سنی)

نوجوانی دوره انتقال بین کودکی و بزرگسالی است که با بلوغ آغاز می‌شود؛ بلوغ مجموعه‌ای از تغییر و تحولات زیستی، شناختی، عاطفی و رفتاری است که زندگی نوجوانان، خانواده و اطرافیان او را تحت تاثیر قرار می‌دهد. برای اینکه به سوال چرا نوجوانان بی‌‌ قرارند؟ پاسخ دهیم باید با دوره نوجوانی و بلوغ که مهم‌ترین و حساس‌ترین ویژگی دوره نوجوانی است بیشتر آشنا شویم. متاسفانه امروزه به رغم سهولت در دسترسی به اطلاعات، با گسترش فضای مجازی، ما همچنان شاهد مسائل، مشکلات و تعارضات بسیاری در نوجوانان هستیم.

تصورات اشتباه زیادی درمورد نوجوانی وجود دارد و اطلاعات غیرعلمی و تخصصی که از طریق فضای مجازی منتشر می‌شود به بی‌ قراری و آشفتگی نوجوانان دامن زده است، لذا بسیاری از والدین نگران هستند که چرا نوجوانان بی قرارند؟ چرا گاهی رفتار آن‌ها غیرقابل پیش‌بینی می‌شود؟ اگر بخواهیم در یک جمله به این سوال پاسخ بدهیم، باید بگوییم اگر می خواهید بدانید چرا نوجوانان بی قرارند؟ دوره نوجوانی و نوجوانان خود را خوب بشناسید! برخی از افراد با این استدلال که ما هم این دوره را گذرانده‌ایم، شروع به مقایسه نوجوانی خودشان با دوره نوجوانی فرزندشان می‌کنند در حالی که اقتضائات هر دوره متفاوت می‌باشد و اتفاقا یکی از مهم‌ترین شکایت‌های نوجوانان این است که دیگران، ما را درک نمی‌کنند.

قبل از اینکه بگوییم چرا نوجوانان بی قرارند؟ نوجوانان چه ویژگی‌هایی دارند؟ باید به این بپردازیم که  نوجوانان بی قرار چه کسانی هستند؟ اصلا آیا نوجوانان بی قرارند؟ به مثال‌های زیر دقت کنید:

زهرا مدام مقابل آینه است و ظاهر خود را بررسی می‌کند، علی گاهی در اتاق خود تنها می‌نشیند و با کسی صحبت نمی‌کند و گاهی شاد و شلوغ است و خانه را روی سرش می‌گذارد، ریحانه می‌گوید دیگر بزرگ شده و دوست ندارد هر جا که می‌رود اجازه بگیرد، سحر دوست دارد با دوستانش بیرون برود و شب‌ها دیرتر به خانه بیاید، فاطمه دوست ندارد در میهانی‌های فامیل شرکت کند، سعید صدایش را در مقابل پدرش بالا می‌برد و مدام با برادر کوچکش کتک‌کاری می‌کند، پارسا گاهی نماز می‌خواند و گاهی هم نمی‌خواند و بسیاری از مسائل دیگر که اگر پای درد و دل خانواده های دارای نوجوان نشسته باشید، شنیده‌اید.

آیا نوجوانانی که این ویژگی‌ها را دارند بی قرارند؟ اگر بله، چرا این نوجوانان بی قرارند؟ هر دوره از رشد دوره گذاری است که با ویژگی‌ها و اقتضائات خاصی همراه می‌باشد که اگر با آن‌ها آشنا نباشیم ممکن است به فرزندان خود برچسب بزنیم و نگران و آشفته شویم! نگرانی‌هایی که گفته شد بخشی از ویژگی‌های دوران نوجوانی است که محیط نامناسب خانوادگی و اجتماعی، عدم درک اطرافیان، همراه با واکنش نامناسب آن‌ها، می‌تواند ویژگی‌های طبیعی این دوره گذار رشدی را به چالش‌ها و مشکلات جدی تبدیل کند.

خلاصه کلام اینکه اگر می‌خواهید بدانید چرا نوجوانان بی قرارند؟ اول بپذیرید که شما فرزند نوجوان دارید، این دوران، با اینکه گذرا است اما شخصیت فرزند شما به عنوان یک بزرگسال در حال شکل گیری می‌باشد و به احتمال زیاد در پایان این دوره به ثبات می‌رسد. اما بسیار اهمیت دارد که شما در این مسیر کنار نوجوان خود باشید و او را درک نمایید.

اگر می‌خواهید بدانید چرا نوجوانان بی قرارند؟ باید به این سوال پاسخ دهید که برداشت شما از دوره نوجوانی چیست؟ و کدام دوره سنی مصادف با نوجوانی است؟ برخی از افراد نوجوانی را دوره طوفان و استرس و نوجوانان را افرادی یاغی و سرکش می‌دانند! این می‌‌تواند بدترین تعریف از نوجوانی باشد؛ نوجوانی مرز بین کودکی و بزرگسالی است، نوجوان به دنبال تثبیت هویت، شخصیت و اخذ تصمیم‌های بزرگ برای زندگی خود است. طول دوره نوجوانی و ضروریات و فشارهای آن، در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است. در برخی از جوامع و قبایل دوره نوجوانی کوتاه است و کودکان زودتر نقش‌های بزرگسالی را می‌پذیرند. در برخی جوامع، به ویژه جوامع شهری و صنعتی، ممکن است دوره نوجوانی طولانی تر باشد.

لورا برک، نظریه‌پرداز معروف رشدی، در کتاب روان‌شناسی رشد خود بیان می کند که گاهی دوره نوجوانی آنقدر طولانی می‌شود که برخی از پژوهشگران آن را به سه بخش تقسیم کرده‌اند:

الف) اوایل نوجوانی (12-11 تا 14 سالگی): این دوره با تغییرات سریع بلوغ همراه است.

ب) اواسط نوجوانی ( 14 تا 16 سالگی): تغییرات بلوغ اکنون کامل شده است.

ج) اواخر نوجوانی (16 تا 18 سالگی): نوجوان ظاهر بزرگسالی را کسب می‌کند و نقش‌های جنسیتی خود را می‌پذیرد.

اما نکته‌ای که در این جا وجود دارد این است که در جامعه امروز ما با وجود اینکه به دلیل وابستگی بیشتر فرزندان به والدین و ماشینی شدن زندگی، فرزندان دیرتر با نقش‌های بزرگسالی خود آشنا می‌شوند اما اگر شما به یک پسر 17-16 ساله بگویید نوجوان ناراحت و خشمگین می‌شود زیرا او خود را بزرگسال می‌داند.

تمام این مقدمات نسبتا طولانی برای پاسخ به سوال چرا نوجوانان بی قرارند؟ برای این بود که ما را به این جا برساند که با نوجوانان خود بیشتر آشنا شویم و آن ها را درک کنیم؛ هنگامی که پای درد و دل نوجوانان می‌نشینیم یک شکایت مشترک دارند: “خانواده من، اصلا مرا درک نمی‌کنند، نمی فهمند من چی می‌گم، ما اصلا با هم خیلی متفاوتیم” برای اینکه به دنیای نوجوان خود وارد شویم و با او همراه گردیم سعی می‌کنیم این دوران را بهتر بشناسیم. در عین حال که ویژگی‌های این دوره را بیان می‌کنیم واکنش درست در برابر آن‌ها و ملاحظاتی که باید توسط والدین، اطرافیان و معلمان مورد توجه قرار بگیرد را مطرح خواهیم کرد. مهم‌ترین ویژگی‌های دوره نوجوانی عبارتند از:

هویت‌یابی

اریک اریکسون نظریه‌پرداز معروف در زمینه رشد روانی-اجتماعی، بحران دوره نوجوانی را هویت‌یابی در برابر سردرگمی نقش تعریف می‌‌کند.  نوجوان خود و جامعه را در کنار هم می‌بیند و می‌خواهد نسبت خودش را با جامعه تعیین کند، در واقع نوجوان به دنبال پاسخ به این سوال است که من کیستم؟ جامعه من چگونه است؟ نظام ارزشی جامعه من چیست؟ نسبت من با جامعه  و نظام ارزشی آن چگونه است؟ برای پاسخ به این سوالات و یافتن هویت خود، نوجوانان ممکن است درمورد آنچه که تاکنون از والدین خود و یا در مدرسه آموخته‌اند احساس تردید نمایند و پیوسته نقش‌های مختلف را امتحان و عضویت در گروه‌های متعدد را تجربه نمایند تا نقش خود را پیدا ‌کنند.

برخی از افراد هنگامی که این رفتارها را در نوجوان مشاهده می‌کنند نگران می‌شوند که چرا نوجوانان بی قرارند؟ یعنی فرزند ما ثبات شخصیت ندارد؟ در صورتی که این تجارب بخشی از رشد نوجوان می‌باشد. والدین باید همچون پدر و مادری باتجربه و رفیقی همراه و همدل، نوجوان خود را راهنمایی کنند، به سوالات او با منطق و عقلانیت پاسخ بدهند، به او فرصت تجربه، تا زمانی که خطرات جدی به دنبال نداشته باشد را بدهند و دست از کنترل‌گری خود بردارند و سبک فرزند پروری بهتری را انتخاب کنند. نوجوان خود را در خانه محبوس نکنید تا او را از خطرات حفظ نمایید؛ بدون قضاوت، با اعتماد و همدلی با او همراه باشید تا مطمئن‌ترین و دقیق‌ترین اطلاعات را به جای فضای مجازی و افراد غیرقابل اعتماد از شما دریافت نماید و اگر در این مسیر با چالش و مشکلی مواجهه شد، با شما مطرح کند.

بلوغ

معنی لغوی بلوغ، رسیدن است و در واقع نوعی پختگی نسبی می‌باشد که ثبات و پایداری ایجاد می‌کند. برخی از افراد به اشتباه تصور می‌کنند که بلوغ، فقط بلوغ جنسی است در صورتی که بلوغ دارای حوزه‌ها و ابعاد گوناگون می باشد و یکی از ابعاد آن بلوغ جسمانی، و بلوغ جنسی هم بخشی از بلوغ جسمانی است.  انواع بلوغ عبارت است از:

• بلوغ جسمانی
• بلوغ عقلی
• بلوغ اقتصادی
• بلوغ عاطفی
• بلوغ روانی-اجتماعی

هر یک از این ابعاد بلوغ مولفه‌هایی دارد که تغییرات چشم‌گیری را در زندگی نوجوان ایجاد می‌کند و بحث درمورد آن‌ها مفصل می‌باشد در این مقاله فقط به آن‌ بخش‌هایی از بلوغ اشاره می‌کنیم که در پاسخ به سوال چرا نوجوانان بی قرارند؟ به ما کمک می‌کند. به طور کلی بلوغ، دوره انتقال به بزرگسالی است و این انتقال با تغییر، تحولات و چالش‌هایی همراه است که باید در گذار از آن‌ها و سازگاری با شرایط جدید به نوجوان کمک کرد.

تغییرات بدنی و ظاهری در نوجوانی

نوجوانان بسیار نگران ظاهر خود هستند لذا ممکن است شما ببینید فرزند شما ساعت‌های متوالی مقابله آینه می‌نشیند، پیوسته از ظاهر خود اظهار ندامت می‌کند، در میهمانی‌ها شرکت نمی‌کند و حال وحوصله هیچ کس را ندارد. سیر رشد در این دوره به این صورت است که ابتدا دست‌ها و پاها،  سپس بقیه اعضای بدن و اندام‌ها رشد می‌کنند. لذا نوجوانان ممکن است دارای دست‌ها و پاهای بزرگ باشند. علاوه براین، در این دوره تفاوت‌های جنسیتی در رشد نمایان می‌شود و دخترها دارای عرض و شانه پهن می‌شوند. نوجوانانی که رشد آن‌ها از میانگین همسالان خود کمتر و یا بیشتر باشد احساس ناراحتی، آشفتگی و بی‌قراری می‌کنند.

علاوه براین صدای نوجوان بم می‌شود و هنگام صحبت کردن عادی و معمولی هم ممکن است والدین تصور کنند نوجوان ‌آن‌ها بی‌قرار و و عصبی است و به مشاور خانواده مراجعه کرده و بخواهند بدانند که چرا نوجوانان بی قرارند؟ در صورتی که این تغییرات گذرا هستند و به مرور متعادل می‌شوند. والدین باید نوجوان خود را درک کنند، به او بفهمانند که این تغییرات گذرا و طبیعی هستند، برای بیرون رفتن از خانه و شرکت در میهمانی‌ها به او فشار وارد نکنند و رفتارهای نوجوان را بی‌احترامی، لجبازی و… تفسیر نکنند.

تغییرات هورمونی و رسش جنسی در نوجوانی

تغییرات هورمونی زیربنای بلوغ، به تدریج روی می‌دهد و در نوجوانی گسترده‌تر می‌گردد. تغییرات هورمونی و بلوغ جنسی یکی از مسائل مهم و پرچالش نوجوانان، به ویژه در دنیای امروز، است که کمتر از دید علمی و تخصصی به آن توجه می‌شود. میزان آگاهی والدین از این موضوع، به ویژه در شهرهای کوچک و روستاها به دلیل مسائل فرهنگی محدود است. در صورتی که اگر می‌خواهید بدانید چرا نوجوانان بی قرارند؟ حتما باید با تغییرات هورمونی، و بلوغ جنسی نوجوانان و تفاوت‌های جنسیتی در این زمینه آشنا باشید. در واقع ترشح هورمون رشد و تیروکسین است که به افزایش اندازه بدن و رسش استخوان‌بندی می‌انجامد.

استروژون‌ها هورمون‌های زنانه و آندروژن‌ها هرمون‌های مردانه هستند، ولی هر دو هورمون به مقدار متفاوت در هر دو جنس وجود دارد و تغییرات چشمگیری در ویژگی‌های جنسی ایجاد می‌کنند که ممکن است نوجوانان را آشفته، بی‌قرار و ناسازگار کند، تا زمانی که نوجوان بتواند با این تغییرات سازگا شود و به ثبات برسد. دختران در دوره نوجوانی به ویژه نوجوانی اول و دوم، اولین قاعدگی خود را تجربه می‌کنند که با چالش‌های زیادی همراه است؛ دخترانی که سندروم پیش از قاعدگی دارند علائم مختلفی همچون بی‌قراری، بی‌حوصلگی، ناامیدی، تکانشگری و… را تجربه می‌کنند.

مسئله دیگر در این دوره میزان میل جنسی نوجوانان و چالش‌های مربوط به آن است؛ به طور کلی در نوجوانی میزان میل جنسی نسبت به دوره‌های قبل بیشتر است، به ویژه در زمان کنونی که در فضای مجازی به راحتی انواع فیلم، عکس و… در درسترس نوجوان قرار دارد و درمواردی ممکن است منجربه به بلوغ جنسی زودرس شود. مبحث مدیریت رسانه و فضای مجازی در نوجوانان بسیار گسترده و حایز اهمیت می‌باشد. بنابراین پاسخ دیگری که می توان به سوال چرا نوجوانان بی قرارند؟ داد این است که هورمون رشد و رسش جنسی همراه با قاعدگی در دختران و احتلام در پسران، تغییرات متعددی را ایجاد می‌کند که نوجوان را آشفته و بی قرار می‌کند، به ویژه اگر فکر کنند که نمی‌توانند این مسائل را با کسی در میان بگذارند.

والدین باید از تغییرات هورمونی و رسش جنسی در فرزندان خود آگاه باشند و درمورد مسائل خاص این دوران، متناسب با شرایط سنی و شخصیت نوجوان، برای او توضیح دهند. باید مادر با دختر، و پدر با پسر صحبت نمایند و قبل از آنکه از منابع نادرست اطلاعات کسب کنند، اطلاعات صحیح و درست را در اختیار فرزند خود قرار دهند. این امر باعث می‌شود که نوجوان به والدین خود احساس نزدیکی نماید و اگر در این دوران با مشکلی مواجهه شد، با والدین خود مطرح نماید و احساس تنهایی نکند. البته زمینه‌های این رابطه صمیمی باید از کودکی پایه‌ریزی شده باشد، برای والدینی که تا کنون با فرزند خود رابطه نزدیک، صمیمی و قابل اعتمادی نداشته‌اند، دشوار است  یک دفعه درمورد این مسائل خصوصی با او صحبت کنند. والدین می‌توانند برای کمک به فرزندان خود از مشاور نوجوانان و روانشناس کودکان راهنمایی دریافت نمایند تا راحت تر و با موفقیت بیشتر این دوره را پشت سر بگذرانند.

دمدمی بودن نوجوانان

چرا نوجوانان بی قرارند؟ آیا نوجوانان ثبات خلقی ندارند و دمدمی هستند؟ سطح بالاتر هورمون بلوغ در نوجوانان با دمدمی بودن نوجوانان ارتباط دارد، البته عوامل مختلف دیگری نیز تاثیرگذار هستند. دمدمی بودن و خلق منفی در نوجوانان با وقایع منفی زندگی، نوع ارتباط والد-نوجوان، محیط مدرسه، همسالان، قطع رابطه با دوست و… ارتباط معناداری دارد. به طوری کلی واکنش‌پذیری به استرس در نوجوانان، به دلیل تغییرات در شبکه هیجانی-اجتماعی مغز افزایش می‌یابد. براساس مطالعات، نوجوانان دوره اول و دوم در مقایسه با نوجوانان بزرگ‌تر، ثبات کم‌تری دارند و بین شادی و غم در نوسان می‌باشند. در اواخر نوجوانی خلق تقریبا باثبات می‌شود.

نوجوانان تمایل دارند در فعالیت‌هایی شرکت کنند که خودشان دوست دارند و انتخاب کرده‌اند، به آن‌ها آزادی عمل بیشتری بدهید زیرا بهترین لحظات نوجوانان زمانی است که کاری را انجام می‌دهند که مورد علاقه‌شان است. درمجموع، اگر والدین در این دوران حمایت‌کننده باشند، میزان خلق منفی در نوجوانان پایین‌تر است و ثبات بیشتری دارند. توجه نمایید که نوجوان شما دیگر کودک نیست! به او فرصت اظهارنظر، پیشنهاد، مخالفت، موافقت، انتخاب و تصمیم‌گیری  بدهید.

تعارض نوجوان با والدین و همسالان

برخی از والدین مطرح می‌کنند چرا نوجوانان بی قرارند؟ و بر این باورند که این مشکل از نوجوان است و خودشان در این مسئله نقشی ندارند! لذا هنگام مراجعه به مشاور و جلسات روان درمانی می‌خواهند فرزند آن‌ها تغییر کند بدون اینکه در خود تغییری ایجاد نمایند! نوجوانان دیگر کودکان قبل نیستند که هر چه والدین گفتند بدون چون و چرا بپذیرند و اجازه بدهند دیگران برایشان تصمیم بگیرد؛ لذا والدین تصور می‌کنند نوجوان آن‌ها مشکل دارد و به دنبال تغییر او هستند. اختلاف‌نظرهای نوجوانان با والدین، معمولا روی مسائل روزمره همچون رانندگی، مرتب کردن اتاق، میهمانی رفتن، میزان استفاده از تلفن همراه و کامپیوتر، زمان خوابیدن، ملاقات با دوستان، رفت و آمدها و … تمرکز دارد.

اما در پشت این اختلاف‌نظرها مشکلات جدی‌تری وجود دارد؛ مثل تلاش والدین برای کنترل فرزند، محافظت از او در برابر تصادفات و مشکلات دیگر، و تلاش فرزندان برای حفظ استقلال و جایگاه خود، و ابراز خود به عنوان یک فرد بزرگسال. تعارضات با والدین به علاوه تعارضات و مشکلاتی که ممکن است بین نوجوان با همسالان و دوستان در مدرسه و اجتماع وجود داشته باشد نوجوان را آشفته و بی‌قرار می‌کند. اگر والدین نوجوان خود را درک کنند و در کنار او باشند این اختلاف‌نظرها و تعارضات کم‌تر می‌شود. اگر والدین اضطراب نابهنجار، پرخاشگری، تکانشگری، کمال‌گرایی، وسواس و.. دارند باید اول به دنبال اصلاح رفتارهای خود باشند تا بتوانند به فرزند خود بهتر کمک کنند.

برخی از والدین نگران هستند که چرا نوجوانان بی قرارند؟ اگر این خصوصیات مختص دوره گذار نوجوانی است چرا فقط فرزند من اینقدر بی قرار و آشفته است؟ چرا دوست و چرا پسر خاله‌اش که همسن او هستند این چنین نیستند؟ زمان‌بندی، نوع و میزان تغییرات بلوغ در افراد مختلف و در دختران و پسران متفاوت می‌باشد. وراثت،  تغذیه، ورزش، جغرافیا، وزن، فرهنگ، شرایط اقتصادی و اجتماعی، سلامت بدن، تجربه‌های خانوادگی اولیه، استرس، تعارضات خانوادگی و مهم‌تر از همه نوع واکنش والدین و اطرافیان نسبت به تغییرات این دوره، بر زمان‌بندی بلوغ و چگونگی واکنش و سازگاری نوجوان با تغییرات بلوغ اثرگذار می‌باشد. لذا نمی‌توان حتی دو برادر و یا دو خواهر در یک خانواده را باهم مقایسه کرد. زیرا هر چند ممکن است ظاهرا شرایط یکسانی را تجربه کرده باشند اما برداشت آن‌ها از این شرایط متفاوت است.

نوجوانی یکی از حساس‌ترین دوره‌های گذار رشد است که با تغییرات چشمگیری همراه می‌باشد. در این دوره نوجوا به دوره بزرگسالی وارد انتقال می‌یابد و انتظار دارد با او مثل یک بزرگسال رفتار کنند. نوجوان به دنبال تلاش برای کسب هویت، استقلال و ابراز وجود است که در کنار بلوغ و تغییرات گسترده ای که به دنبال آن ایجاد می‌شود، نوجوان را بی‌قرار، نگران و آشفته می‌کند. اگر خانواده و اطرافیان نوجوان او را درک نکنند و شرایط گذار را برای او را دشوار نمایند، نوجوان با چالش های متعددی مواجهه خواهد شد که زندگی حال و آینده او را دگرگون می‌کند. اما اگر والدین، معلمان و اطرافیان نوجوان با اقتضائات این دوره آشنا باشند، او را درک کنند، به او احترام بگذارند، به نیازهایش پاسخ دهند و برای او یک پایگاه ایمن باشند نوجوان این دوران را به راحتی پشت سر می‌گذارد و برای ورود به دنیای برگسالی و پذیرش نقش‌های جنستی خود آماده می‌گردد.