روانشناسی کودکان استثنایی (بررسی ویژگی ها + روش صحیح تربیت)

زندگی با کودکانی که مشکلات خاص دارند، چالش‌های متفاوتی دارند. ممکن است در ابتدا فرسودگی و خستگی برای اطرافیان ایجاد کند. این مشکل خصوصاً زمانی که آگاهی اندکی نسبت به آن داشته باشیم، بیشتر ما را درگیر می‌کند. در روانشناسی کودکان برای آگاهی والدین و مربیان نسبت به این کودکان با نیازهای خاص اطلاعات فراوانی وجود دارد که با مطالعه‌ روانشناسی کودکان استثنایی می‌توان دنیای این کودکان را بهتر درک کرد. این مقاله یک گام رو به جلو برای رسیدن به این هدف است.

کودک استثنایی را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: کودکی که از نظر ذهنی یا رفتاری و ارتباطی یا جسمی- حرکتی نسبت به کودکان همسال خود متفاوت است و به دلیل این تفاوت‌ها به آموزش‌های ویژه نیاز دارد. از این تعریف می‌توان ویژگی‌های اصلی این کودکان را در روانشناسی کودکان استثنایی به شرح زیر بیان کرد:

1. این تعریف بر ویژگی‌های ذهنی، رفتاری، جسمی- حرکتی، یادگیری و ارتباطی تأکید دارد. بنابراین، به نوعی به تنوع و طبقه‌بندی کودکان استثنایی اشاره می‌کند.
2. شاخص سنجش کودکان استثنایی با کودکان بهنجار است. در واقع، برای اینکه بسنجیم کدام کودکان استثنایی هستند، آن‌ها را با افراد بهنجار مورد مقایسه قرار می‌دهیم. بنابراین تفاوت‌های این کودکان با کودکان بهنجار از طریق مشاهده والدین، معلم و اطرافیان یا از طریق آزمون‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
3. سومین مشخصه مهم این کودکان در این تعریف، اشاره به آموزش ویژه است که در مورد کودکان استثنایی اهمیت بسزایی دارد. در واقع آموزش ویژه یک برنامه آموزشی فردی است که برای تأمین نیازهای دانش آموزان استثنایی تهیه شده است. این نوع آموزش فرصت‌هایی برای یادگیری دانش‌آموزان استثنایی فراهم می‌کند که در موارد عادی وجود ندارد.

تفاوت کودکان استثنایی با سایر کودکان

در مشاوره کودک، وقتی از کودکان استثنایی صحبت می‌شود، ذهن ما طبیعتاً به سمت تفاوت‌ها می‌رود. در واقع، تفاوت‌هایی که این کودکان با کودکان بذون نیاز خاص دارند. اما، مطالعه کودکان استثنایی مطالعه شباهت‌ها نیز هست. یک کودک استثنایی پیش از آنکه یک فرد استثنایی باشد، یک کودک است. کودکی که مانند سایر کودکان عادی نیازها و ویژگی‌های مخصوص خود را دارد. یک انسان است که می‌خواهد کودکی کند. زندگی کند. از توانایی‌هایش استفاده کند. مانند کودک عادی نیازمند آن است که پدر و مادر و دیگران او را همان گونه که هست دوست داشته باشند و بپذیرند. بنابراین، شباهت‌ها و تفاوت‌های این کودکان مطالعه درباره کودکان استثنایی را دشوارتر کرده است. در نتیجه، خانواده، جامعه و نظام آموزشی در قبال این کودکان وظیفه سنگین‌تری دارند.

از طرفی مطالعه درباره کودکان استثنایی مطالعه درباره تفاوت‌ها نیز هست. یک کودک استثنایی، از برخی جهات با کودک عادی تفاوت‌هایی دارد. تفاوت‌هایی که در یک یا چند زمینه خود را نشان می‌دهند. به طور کلی، همه کودکان هم از نظر ویژگی‌های جسمانی (مانند قد، وزن، رنگ پوست و غیره) و هم از نظر توانمندی‌های یادگیری و هوشی با یکدیگر تفاوت دارند. گاهی این تفاوت‌ها اندک و در مواردی بسیار وسیع است. در نتیجه، همین تفاوت‌ها موجب به کارگیری برنامه‌های آموزش ویژه در روانشناسی کودکان استثنایی می‌شود. پس در روانشناسی رشد، تفاوت‌های فردی افراد را می‌توان در دو حوزه مطالعه کرد:

تفاوت‌های بین فردی

منظور از تفاوت‌های بین فردی، تفاوت میان افراد از نظر ویژگی‌های ظاهری و خصوصیات اخلاقی، روانی، هوشی و شناختی است. بر این اساس، هر انسانی منحصر به فرد و استثنایی است.

تفاوت‌های درون فردی

از طرفی، تفاوت‌های درون فردی به تفاوت در استعدادها، توانمندی‌ها و مهارت‌ها افراد مربوط است. در حقیقت، تفاوت‌های درون فردی در نظام آموزشی بسیار مهم است و با توجه به این تفاوت‌ها می‌توان به استعدادیابی و پرورش استعدادها پرداخت.
در روانشناسی کودکان استثنایی توجه به هر دو دسته تفاوت‌های بین فردی و درون فردی بسیار مهم است و می‌تواند موجب تشخیص بهتر آن‌ها از کودکان عادی شود. البته، تعیین دقیق تفاوت‌ها بسته به نوع اختلال و مشکلات کودکان استثنایی متفاوت است. برخی به مراقبت بیشتر و برخی دیگر به مراقبت کمتری نیاز دارند. اما، در هر حال می‌دانیم سبک‌های فرزند پروری برای تعامل با این کودکان متفاوت از کودکان عادی است. زیرا، این کودکان برای تطابق با محیط به کمک والدین یا مربیان نیازمندند. در ادامه بیشتر در رابطه با انواع کودکان استثنایی صحبت می‌کنیم.

در طبقه بندی کودکان استثنایی، اگر کودک استثنایی را به عنوان فردی که با هنجار گروهی کودکان متفاوت است تعریف کنیم، تعداد زیادی از کودکان استثنایی خواهند بود. مثلاً، کودکی که 40 سانتی متر از همسالان خود بلندتر است. همچنین، درباره رنگ پوست، مو و … نیز همین‌طور است. این تفاوت‌ها برای متخصصان ژنتیک جالب است. اما، برای معلمان اهمیتی ندارد. از نظر آموزشی به این دانش آموزان استثنایی گفته نمی‌شود. زیرا، نیازی به تغییر برنامه‌های آموزشی برای تأمین نیازهای آن‌ها وجود ندارد. در چنین شرایطی، تربیت کودک 6 ساله برای هر کودکی خیلی متفاوت از دیگران نیست. پس، عوامل دیگری دخیل هستند که یک کودک را با نیاز ویژه در نظر بگیریم. بنابراین با توجه به تعاریف کودکان استثنایی، طبقه بندی‌های مختلفی از این کودکان ارائه شده است. دو مورد از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

الف) گروه‌بندی کودکان استثنایی از دیدگاه کرک

• تفاوت‌های هوشی: این طبقه با کودکانی که دارای هوش بالاتر (تیزهوشان) و یا یادگیری کند (ناتوانی‌های هوشی و رشدی)هستند، تعریف می‌شود.
• تفاوت‌های ارتباطی: کودکان با ناتوانی‌های یادگیری، ناتوانی‌های تکلم و گفتار یا اختلال اوتیسم در این طبقه قرار دارند. بنابراین، والدینی که کودکانشان در این طبقه قرار دارند، میخواهند بدانند آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟
• تفاوت‌های حسی: در این طبقه کودکان نقایص شنیداری یا دیداری دارند.
• تفاوت‌های رفتاری: کودکان با اختلالات هیجانی یا ناسازگاری اجتماعی در این طبقه قرار می‌گیرند.
• تفاوت‌های جسمی- حرکتی: در روانشناسی کودکان استثنایی این کودکان معلولیت‌های حرکتی- جسمی دارند.
• شرایط معلول ساز شدید و چندگانه: شامل کودکانی است که ترکیبی از مشکلات جسمی را دارند (مانند کم توانی ذهنی همراه با فلج مغزی و یا ناشنوایی یا نابینایی).

ب) طبقه‌ بندی از دیدگاه روانشناسان انگلیسی

در انگلستان کودکان ویژه یازده گروه را شامل می‌شوند:

1. کودکان مبتلا به بیماری قند
2. کودکان مبتلا به اختلالات حرکتی
3. کودکان مبتلا به صرع
4. کودکان مبتلا به اختلالات گفتاری
5. کودکان ضعیف و حساس مانند بیماران مبتلا به ناراحتی‌های قلبی
6. کودکان ناسازگار
7. کودکان کم توان ذهنی
8. کودکان نابینا
9. کودکان با ضعف بینایی
10. کودکان ناشنوا
11. کودکان با ضعف شنیداری

این کودکان مشکلات متفاوتی دارند. بنابراین، نحوه برخورد با آنان نیز متفاوت است. شاید در تربیت فرزندان 7 تا 14 سال بدون نیاز خاص بتوان از تجربیات دیگران نیز استفاده کرد. اما، در روانشناسی کودکان استثنایی برای تعامل با کودکانی که مشکلات خاص دارند و در این گروه سنی یا سنین دیگر هستند؛ از روش‌های متفاوتی استفاده می‌شود.

اگر شما از جمله والدینی هستید که تولد یک کودک استثنایی را درک کرده‌اید، معمولاً در مواجهه با این اتفاق یک واکنش پنج مرحله‌ای بالقوه را از خود نشان داده‌اید:

1. ضربه روحی و انکار
2. خشم و زود رنجی
3. چانه زنی
4. افسردگی و ناامیدی
5. پذیرش

در واقع، پذیرش این اتفاق و مواجهه صحیح با آن در ابتدا سخت است. ممکن است آن را انکار کنید. شاید به دنبال راهی برای فرار از چنین شرایطی باشید. طبیعتاً این حالات می‌تواند در برخورد شما با کودکتان نیز تأثیر بگذارد. با این حال، در روانشناسی کودکان استثنایی بر عزت نفس کودکان تأکید زیادی می‌شود. به تناسب خفیف یا شدید بودن مشکل این کودکان می‌توانند احساسات و عواطف شما را درک کنند. بنابراین، سعی کنید در برخورد با این کودکان،

• خوش بین باشید و به فرزند خود انرژی و روحیه بدهید. کودکان می‌بینند و یاد می‌گیرند. حتی اگر مشکلات خاص داشته باشند.
• به جزئی‌ترین نیازهای فرزند خود توجه کنید. اگر نتوانستند کاری را انجام دهند، کمک کنید تا احساس منفی آن‌ها از بین برود.
• از مشکل فرزند خود اطلاعات کافی به دست آورید.
• دائماً برای چکاب منظم او اقدام کنید.
• از یک درمانگر آموزش دیده کمک بگیرید.

شما نیاز دارید راه‌های برقراری ارتباط با کودک خود را افزایش دهید. نقش بازی و اسباب بازی در زندگی کودک خود را بدانید تا نیازهای او را بفهمید. در این راه، یک درمانگر حرفه‌ای در زمینه روانشناسی کودکان استثنایی می‌تواند به شما کمک کند. در مرکز مشاوره باتابان این امکان فراهم شده است تا شما بتوانید به صورت حضوری، تلفنی یا آنلاین با بهترین متخصصان این حوزه در ارتباط باشید. در نتیجه، از روند درمانی کودک خود آسوده خاطر شوید.

بیشترین سختی در تعامل با کودکان با نیازهای ویژه متوجه والدین است. با این حال، پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه انجام شده است. والدین می‌توانند انواع آموزش‌های لازم را متناسب با نوع مشکل کودک خود دریافت کنند. روند رشد او را مورد بررسی قرار دهند. همچنین، نیازهای او را  براساس روانشناسی کودکان استثنایی دریابند و به بهترین نحو به آن‌ها پاسخ دهند. در مرکز مشاوره باتابان همراه شما هستیم.