بیش فعالی چیست؟ (علائم، انواع + راه‌های درمان)

بسیاری از والدین در رابطه با کودک خود با این جمله مواجه شده‌اند که ” فرزند شما بیش فعال است“. شنیدن چنین جملاتی والدین را حساس می‌کند که در رابطه با نشانه‌های کودک خود تحقیق کنند تا مطمعن شوند که آیا کودک آن‌ها بیش فعال است یا خیر؟ برای پاسخ به این دغدغه ذهنی، والدین باید ابتدا به چند سؤال زیر در رابطه با کودک خود پاسخ دهند:

1. احساسات دیگران را رعایت می‌کند. (درست نیست (0) – کمی درست است (1) – حتما درست است (2))
2. دائم وول می‌زند و می‌جنبد. (درست نیست (0) – کمی درست است (1) – حتما درست است (2))
3. زود حواسش پرت می‌شود و تمرکز فکر خودش را از دست می‌دهد. (درست نیست (0) – کمی درست است (1) – حتما درست است (2))
4. قبل از اینکه دست به کاری بزند به آن فکر می‌کند. (درست نیست (2) – کمی درست است (1) – حتما درست است (0))
5. کارهایش را تا آخر انجام می‌دهد. دقت و توجه او خوب است. (درست نیست (2) – کمی درست است (1) – حتما درست است (0))

پس از پاسخ دادن، باید امتیازات را با هم جمع کرد. چنانچه کودک نمره‌‌ی 3 به بالا دریافت کرده است، مطالب زیر با دقت بیش‌تری مطالعه شود. در واقع، عدم آگاهی والدین درباره بیش فعالی، ممکن است باعث شود که کودک را طرد کنند و رفتار انتقام جویانه نسبت به او داشته باشند. بنابراین لازم است بدانیم، اختلال نقص توجه چیست؟ چه علائمی دارد؟ سن شروع آن چه زمانی است؟ و چگونه می‌شود آن را درمان کرد؟

بیش فعالی یا همان Attention Deficit/ Hyperactivity Disorder (ADHD)، یکی از رایج‌ترین اختلالات دوران کودکی است. در واقع، نام این اختلال به نوعی آن را تعریف می‌کند. کودک مبتلا به اختلال نقص توجه/بیش فعالی، هم در قسمت توجه دچار مشکل است و نمی‌تواند به راحتی تمرکز کند و همچنین بی قرار است و نمی‌تواند آرام بگیرد.

البته این نشانه‌ها در همه کودکان به یک میزان نیست و برخی کودکان نشانه‌های بی‌قراری بیشتر و برخی دیگر نشانه‌های نقص توجه بیشتر دارند و برخی دیگر هر دو نشانه را دارند. بنابراین، لازم است انواع بیش فعالی را بدانیم و با توجه به علائم آن درباره نوع آن قضاوت کنیم.

کتاب راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی، انواع بیش فعالی را اینگونه بیان کرده است:

1. نوع عمدتاً بی‌توجه (عمده مشکلات این کودکان در زمینه توجه و تمرکز است)
2. نوع عمدتاً بیش‌فعال / تکانشگر (این کودکان آرام و قرار ندارند و عمده مشکل آن‌ها در این زمینه است)
3. نوع مرکب (این کودکان در هر دو زمینه توجه، تمرکز و آرام و قرار داشتن، مشکل دارند)

همان طور که پیش‌تر گفتیم، علائم بیش فعالی براساس نوع آن ممکن است متفاوت باشد. به طور کلی،  از  لحاظ معیار بی‌توجهی،  این کودکان پشتکار ندارند، نامنظم هستند، حواسشان از تکلیف پرت می‌شود، نمی‌توانند تکلیفشان را کامل انجام بدهند و همچنین در انجام تکالیف خطاهای زیادی دارند. مهم‌ترین نکته آن است که این کودکان توجه پایدار ندارند. در واقع، توجه پایدار باعث می‌شود که کودک فقط به یک محرک خاص توجه کند و به عوامل برهم زننده این توجه، اعتنایی نکند.

در مقابل، در کودکانی که مشکل بیش فعالی از نوع نقص توجه دارند، این توجه پایدار به درستی عمل نمی‌کند. کودک نمی‌تواند آن اطلاعاتی را که قصد توجه کردن به آن‌ها را ندارد، نادیده بگیرد. باید بدانیم این نشانه‌های کودک از سر لجبازی یا فقدان درک نیست! از لحاظ معیار بیش فعالی، کودک فعالیت‌های حرکتی بیش از حد دارد و در زمانی این کارها را انجام می‌دهد که متناسب با موقعیت نیست. مثلاً، زمانی که باید در کلاس درس بنشیند، به صورت افراطی وول می‌خورد، پرحرفی می‌کند، تلنگر می‌زند.

معیار تکانشگری، به کارهای عجولانه‌ای گفته می‌شود که در لحظه و بدون فکر کردن انجام می‌دهد. مثلاً، پرسه زدن در خیابان بدون نگاه کردن. کودک دوست دارد پاداش فوری بگیرد و همچنین نمی‌تواند لذت خودش را به تعویق بیاندازد. حتی، ممکن است برای دیگران مزاحمت ایجاد کند، بدون آنکه عواقب آن را در نظر بگیرد.

نکته بسیار مهم آن است که صرف مشاهده چند علامت در کودک، نمی‌توانیم آن را بیش‌فعال بنامیم. اگر کودک در خانه این علائم را دارد باید بررسی شود که آیا در مدرسه یا جمع‌های دوستانه و … نیز چنین رفتارهایی دارد، بنابراین برای تشخیص اختلال نقص توجه/بیش فعالی و نوع آن، باید به مراجع روانشناسی کودکان و متخصصان مربوطه مراجعه شود.

بسیاری از والدین، زمانی که کودک راه رفتن را آغاز می‌کند، شاهد اولین فعالیت‌های حرکتی مفرط او هستند، اما تا قبل از 4 سالگی، نمی‌توان به راحتی میان رفتارهای معمول یک کودک و نشانه‌های بیش فعالی تمایز قائل شد. علائم این اختلال، معمولاً در سنین پایین قابل مشاهده است، اما ممکن است با تغییر شرایط کودک، مثلاً رفتن به مدرسه، بیش‌تر توجه را جلب کند. بنابراین، علائم بیش فعالی قبل از 12 سالگی شروع می‌شود و در برخی از کودکان، از 3 سالگی نیز توجه را جلب می‌کند.

در سال‌های قبل از دبستان، بیش‌تر ویژگی بیش فعالی در کودک دیده می‌شود. در زمان مدرسه ابتدائی، بیش‌تر بی‌توجهی بارز است و باعث اختلال در کارهای کودک می‌شود. کودکان مبتلا به بیش فعالی در آزمون‌های هوش 9 نمره کمتر از همسالان خودشان به دست می‌آورند. در ریاضیات و حل مسئله ضعیف‌تر هستند. این کودکان، اعتماد به نفس پایین‌تری دارند. حواس‌پرتی آن‌ها بیش‌تر است. پرخاشگری بیش‌تری از خودشان بروز می‌دهند و کنترل خشم کمتری دارند.

این کودکان نمی‌توانند فکر خود را کنترل کنند و مراحل را به ترتیب طی کنند. مثلاً، برای خرید بستنی، به جای پیاده شدن از ماشین، خودشان را از ماشین پرت می‌کنند. بنابراین، نمی‌توانند محیط را تجزیه ترکیب کنند. همچنین، کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه در مهارت‌های اجتماعی مشکل دارند. مثلاً، کودک باید هنگام ورود به کلاس سلام کند و بنشیند، اما به دلیل وجود اختلال، این کار را به درستی انجام نمی‌دهد.

در واقع، حتی اگر رفتار اجتماعی را بداند، اما انجام آن برای او، به دلیل وجود اختلال سخت است. این کودکان، به سختی دوست پیدا می‌کنند یا دوستی ندارند. زبان بدن دیگر کودکان را نمی‌فهمند. وسط حرف دیگران می‌پرند. نمی‌توانند صبر کنند تا نوبت به آن‌ها برسد. در نتیجه، باعث می‌شود توسط دیگران طرد شوند.

در گذشته باور اشتباهی وجود داشت که تصور می‌کردند، بیش فعالی/ نقص توجه از بعد از نوجوانی بهبود می‌یابد. در حال حاضر مشخص شده، این اختلال در بیش از 60% موارد، تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه دارد و برای بزرگسالان مشکل ایجاد می‌کند. بنابراین، ممکن است نشانه‌های آن با افزایش سن به سمت بهبودی برود. اما، بسیاری از افراد بزرگسالی که در جوانی با بیش فعالی درگیر شده‌اند، در بزرگسالی با مشکلاتی مواجه هستند.

بزرگسالانی که با بیش فعالی درگیر هستند، در توجه و تمرکز مشکل دارند. نمی‌توانند استرس را تحمل کنند. همچنین در روابط بین فردی خود (با همسر، دوستان و ..)  مشکل دارند. این افراد برای برنامه‌ریزی، کامل کردن و ادامه دادن کارهایشان و همچنین انجام به موقع وظایفشان و گوش دادن به حرف‌های دیگران با چالش‌هایی مواجه هستند.

همچنین، نمی‌توانند با تأمل تصمیم بگیرند و احساس بی‌قراری و بی حوصلگی می‌کنند. بنابراین، در بیش‌تر بزرگسالان مبتلا به بیش فعالی، علائم بیش فعالی حرکتی کمتر است، اما مشکلات توجه و تکانشگری بیش‌تر است.

تشخیص این اختلال، غالباً در زمان مدرسه ابتدائی (بعد از 7 سالگی) مطرح می‌شود، اما برخلاف تصور، شناسایی بیش فعالی آسان نیست. تحقیقات نشان می‌دهد که اختلال نقص توجه در پسران بیش‌تر از دختران است. برخی پژوهشگران معتقدند، شاید علت این تشخیص صرفاً جنسیت نباشد. در مقابل، چون پسران رفتارهای تکانشگری و بیش فعالی را بیش‌تر از خودشان نشان می‌دهند، باعث ایجاد این طرز تفکر شده باشد.

علت دقیق بیش فعالی، هنوز ناشناخته است و هیچ علت واحدی برای ایجاد این اختلال وجود ندارد. همچنین، اگر انسان در مواجهه با یک علت آن قرار بگیرد، صرفاً دچار اختلال نقص توجه نمی‌شود. از طرفی تحقیقات نشان داده که این اختلال بیش‌تر در خانواده‌ها وجود دارد. البته، بیش فعالی، مانند سایر اختلالات تحت تأثیر چندین عامل قرار دارد. از جمله عوامل ایجاد کننده این اختلال، عبارتند از:

ژنتیک

ژنتیک یک عامل بسیار مهم در ایجاد این اختلال است. یعنی اگر در خانواده‌ای خواهر یا برادر مبتلا به بیش فعالی وجود داشته باشد، 26% احتمال دارد فرزند دیگر هم مبتلا شود . همچنین، اگر والدین مبتلا به این اختلال باشند، احتمال ابتلای فرزند به اختلال نقص توجه، 80% تا 90% است. البته، صرفاً ژنتیک باعث ایجاد این اختلال نمی‌شود. در واقع، مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی و محیطی در تعامل با هم در ایجاد بیش فعالی مؤثر هستند.

عوامل محیطی

عوامل محیطی را می‌توان در دوسته زیست شناختی و روان‌شناختی قرار داد.

عوامل زیست شناختی

یکی از عوامل زیست شناختی مؤثر در ایجاد بیش فعالی، آسیب‌هایی است که قبل و بعد و در حین تولد به فرد وارد می‌شود. مثلاً، نوزادانی که قبل از 27 هفته متولد می‌شوند، بیش‌تر در زمینه توجه مشکل دارند. آسیب‌های مغزی و ضربه وارد شدن به سر در دوران کودکی نیز می‌تواند نقش داشته باشد و هر چه ضربه قوی تر باشد، این احتمال بالاتر است.

 عوامل دیگری همچون، مسمومیت مادر در بارداری، استرس و فشارهای مادر در بارداری، ضعف سلامتی و مصرف سیگار و الکل در بارداری، سن پایین مادر در بارداری و مدت زمان زایمان نیز از جمله عوامل زیستی مؤثر در ابتلا به این اختلال است.

از نظر عملکرد و ساختار مغز، اسکن مغزی نشان داده است که در افراد مبتلا به اختلال نقص توجه، ممکن است برخی مناطق مغزی کوچک‌تر و برخی بزرگ‌تر از حد معمول باشند. همچنین ممکن است انتقال دهنده‌های عصبی تعادل نداشته باشند و یا به درستی کار نکنند.

یک سؤال دیگر در زمینه علت این اختلال مطرح است، که آیا موادی مانند قند و شکر در این اختلال مؤثرند؟ باور عموم بر این است که شکر تصفیه شده موجب بیش فعالی می‌شود. از طرفی، نتایج تحقیقات متناقض است و این یافته را 100% تأیید نمی‌کند، اما اذعان دارد که برخی کودکان به قند و شکر حساس تر هستند. بنابراین، چنانچه کودک مبتلا به بیش فعالی باشد، ممکن است نشانه‌ها را تشدید کند و باید از مصرف آن پرهیز شود.

عوامل روان‌شناختی

خانواده‌هایی که در طبقه پایین‌تر اجتماع قرار دارند و در آن‌ها فشار روانی بیش‌تر است و یا والدین مبتلا به اختلالات روانی هستند، از جمله عوامل روان‌شناختی موثر بر این اختلال هستند. نکته مهم دیگر آن است که نحوه‌ی فرزند پروری نیز، بر ایجاد اختلال نقص توجه تأثیر دارد. در واقع، انتخاب درست یکی از سبک‌های فرزند پروری بر خودتنظیمی کودکان تأثیر می‌گذارد.

برخی کودکانی بیش از حد امر و نهی می‌شوند و یا به حال خود رها می‌شوند و از آن‌ها غفلت می‌شود. در نتیجه، این افراد نمی‌توانند انگیزه‌های خودشان را مهار کنند و همچنین نمی‌توان توجه آن‌ها را به راحتی جلب کرد. بنابراین، در معرض ابتلا به بیش فعالی قرار می‌گیرند.

در تعیین عوامل مؤثر بر بیش فعالی در کودکان، باید بدانیم مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، مادری، تغذیه و محیطی نقش دارند. میزان اثر گذاری این عوامل متفاوت است و در برخی کودکان باعث ایجاد سطح شدید و در برخی دیگر سطح متوسط و یا خفیف اختلال نقص توجه می‌شود.

قدم اول در پیشگیری از بیش فعالی در کودکان، سپری کردن یک بارداری خوب است. در ایام بارداری باید از مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر و … پرهیز شود. کودک نیز باید یک رژیم غذایی متعادل و سالم داشته باشد (خواه مبتلا به اختلال باشد یا نباشد). برخی از متخصصان معتقدند، تغییر رژیم غذایی می‌تواند باعث کاهش نشانه‌های بیش فعالی شود.

بن فینگولد برای کاهش بیش فعالی، یک رژیم غذایی طراحی کرده است. در این برنامه بر مواد نگهدارنده، طعم دهنده‌ها و رنگ‌های مصنوعی تأکید کرده است. بسیاری از والدینی که از این رژیم استفاده کرده‌اند، تأثیر مثبت آن را گزارش کرده‌اند.

براساس نتایج برخی پژوهش‌ها، بین استفاده زیاد از صفحه نمایش (تلویزیون، موبایل و ..) و ابتلا به بیش فعالی رابطه وجود دارد. همچنین برخی متخصصان معتقدند، افرادی که مشکل توجه دارند، نسبت به همسالان خود بیش‌تر تمایل دارند از صفحه نمایش استفاده کنند. بنابراین، کودکان زیر 2 سال تا جایی که امکان دارد، نباید از نمایشگرها استفاده کنند.

ذکر این نکته لازم است که نحوه‌ی فرزند پروری نیز در کنار سایر عوامل، در پیشگیری از بیش فعالی مؤثر است. در واقع، والدینی که توجه کافی به نیازهای کودک دارند و همچنین، نظم و انضباط سختگیرانه ندارند، می‌توانند در پیشگیری از این اختلال مؤثر باشند.

مراقبت از کودک مبتلا به اختلال نقص توجه، چالش‌های فراوانی دارد. از طرفی، باید بدانیم آن‌ها نمی‌توانند به خودشان کمک کنند. بنابراین، درمان بیش فعالی مهم است زیرا، تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان با این مسئله درگیر هستند. اما با توجه به سبب شناسی این اختلال، درمان قطعی آن مشخص نیست. به طور کلی، راه‌هایی برای کنترل و بهبود آن وجود دارد.

داروی بیش فعالی

تعداد زیادی از پژوهش‌ها تأثیر دارو بر بیش فعالی را تأیید کرده‌اند. یکی از داروهای مرثر در درمان این اختلال، ریتالین می‌باشد. این دارو محرک سیستم عصبی مرکزی است. مشکلات هیجانی، تحصیلی و اجتماعی کودک را کم می‌کند. اما، استفاده از دارو درمانی به صورت دائم ثمر بخش نیست. همچنین، دارو برای همه کودکان مناسب نیست. بنابراین، استفاده از دارو باید همراه با درمان‌های روان‌شناختی باشد.

سریع‌ترین درمان بیش فعالی

سریع‌ترین درمان برای بیش فعالی، ترکیبی از دارو درمانی و درمان‌های روان‌شناختی می‌باشد. از جمله درمان‌های روان‌شناختی، آموزش والدین است. در این برنامه، نحوه پاداش دادن، طراحی قانون، نحوه اعمال تنبیه، نحوه رفتارکردن در خانه آموزش داده می‌شود. مداخلات مدرسه محور نیز، یک درمان روان‌شناختی مناسب برای این اختلال است.

در واقع، در مدرسه باید دشواری تکلیف، با سطح توانایی کودک مناسب باشد. این عامل باعث افزایش عزت نفس کودکان می‌شود؛ همچنین حس ناکامی کودک را کم می‌کند و در نتیجه اعتماد به نفس و خودکارآمدی او افزایش می‌یابد. همچنین باید تازگی تکلیف برای این کودکان حفظ شود. یعنی، از تصاویر و انیمیشن‌ها و … استفاده شود. همچنین، آموزش مواد درسی توسط همسالانی که قوت تحصیلی دارند، اثر بیش‌تری بر این کودکان دارد. نکته بسیار مهم آن است که، باید با این کودکان صبورانه رفتار کرد.

بسیاری از کودکان در طول رشد خود، مراحلی را طی می‌کنند که در آن بی‌توجه یا بی‌قرار هستند. این به معنای وجود اختلال نقص توجه نیست. چنانچه احساس می‌کنید، رفتار کودک شما ممکن است با بیش‌تر همسالان خودش متفاوت باشد، این نگرانی خود را ابتدا با معلم و مشاور مدرسه مطرح کنید. در واقع، آن‌ها با مسائل رفتاری و تحصیلی کودک بیش‌تر درگیر هستند.

حال، اگر کودک همان ویژگی‌ها را در مدرسه هم داشته باشد، باید آن را در جلسات مشاوره کودک مطرح کنید. بنابراین، می‌توانید این مسئله را با روان‌شناسان مرکز باتابان در میان بگذارید. همچنین، اگر فردی بزرگسال هستید که فکر می‌کنید بیش فعالی دارید و در گذشته تشخیص داده نشده است، مشاوران ما در خدمت شما می‌باشند.