وسواس چیست؟ (انواع، علائم، علل و نحوه تشخیص)

من خیلی وسواس دارم و وقت زیادی را صرف انجام یک کار ساده می‌کنم، مادرم همیشه از بین راه ما را بر می‌گرداند که فکر کنم زیر گاز را خاموش نکرده‌ام، دخترم با اینکه هنوز بچه است ولی با دقت تمام وسایل خانه را قرینه و منظم قرار می‌دهد و اجازه نمی‌دهد من به چیزی دست بزنم، پسرم خیلی کند درس می‌خواند، یک صفحه را چند بار می‌خواند و حتماً باید واو به واو کتاب را حفظ کند، خواهرم وسواس دارد حتی اجازه نمی‌دهد ما وارد اتاقش شویم و با ما غذا نمی‌خورد!
این جملات احتمالاً به ذهن شما آشنا باشد؛ افراد در مکالمات روزمره خود به کرات از کلمه وسواس استفاده می‌کنند، اما این وسواس لزوماً به معنای اختلال وسواس یا Obsessive نیست؛ وسواس یک فکر، تصور یا تمایل ناخواسته و ناخوشایند است که به طور مکرر وارد ذهن می‌شود و احساس اضطراب، انزجار و ناراحتی ایجاد می‌نماید. ممکن است منظور افراد اهمیت و حساسیت روی موضوعی می‌باشد. مثلاً فردی که می‌گوید من روی کارم وسواس دارم یعنی کارم برای من اهمیت دارد و این بدین معنا نیست که فرد به obsession مبتلا است.

وسواس‌ها شامل وسواس‌های فکری و عملی هستند؛ وسواس‌های فکری شامل افکار، تمایلات، یا تصورات مکرر و پایداری هستند که به شکل مزاحم و ناخواسته تجربه می‌گردند. در حالی که وسواس‌های عملی، رفتار‌های تکراری، فعالیت‌های ذهنی تکراری یا یا فعالیت‌هایی هستند که بر طبق قوانین خاصی باید اجرا شوند.
وسواس را باید از اختلالات مرتبط با مشغولیت‌های ذهنی (نشخوار فکری) و آداب و رسوم طبیعی و خصوصیات متناسب با مراحل رشد جدا کرد. افراطی بودن این افکار و اعمال که متداوم و فراتر از دوره‌های طبیعی رشد هستند وجه تمایز آن‌ها با obsession می‌باشد. در واقع تمایز بین وسواس با علائم زیر آستانه بالینی، نیاز به ارزیابی تعدادی از عوامل از جمله سطح ناراحتی بیمار و اختلال عملکرد او دارد.
افراد مبتلا به obsession علاوه براین که خود با سختی و ناراحتی‌های زیادی مواجه هستند عرصه را بر اطرافیان خود نیز تنگ می‌کنند. مثل مادری که به دلیل وسواس شست‌وشو زحمات و ناراحتی‌های زیادی برای فرزندان خود ایجاد می‌کند. شیوع ابتلا به وسواس در کشور‌های مختلف تقریباً یکسان بوده است. در کشور ایران مطالعات نشان داده‌اند که ۸/۱ درصد بوده است که به ترتیب ۷/۰ در مردان و ۸/۲ در زنان است؛ بنابراین میزان ابتلا به وسوس در زنان بیشتر از مردان است

سیر وسواس معمولاً مزمن است و بدون مداخله درمانی، علائم ممکن است برای چندین دهه ادامه یابد. با این حال مطالعات اخیر نشان داده‌اند که پیامد‌های بلند مدت این اختلال مثبت است و امکان بهبودی و درمان با روش‌های مختلف وجود دارد. سن شروع در مردان پایین‌تر از زنان است اما درمورد علت بروز وسواس اطلاعات دقیقی در دست نیست، با این جود مطالعات نشان داده‌اند عوامل مختلف شخصیتی (بازداری رفتاری، هیجان‌مندی منفی قوی‌تر، جزئی‌نگری) محیطی (کمال‌گرایی والدین، سوءرفتار جسمی و جنسی)، ژنتیک (وسواس در وابستگان درجه یک) فیزیولوژیک (ناهنجاری در هورمون‌های شیمیایی به ویژه سرتونین) در پیش‌آگهی وسواس اثرگذار هستند.

وسواس‌ها در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان به اشکال گوناگونی بروز می‌کند علائم یک بیماری واحد ممکن است در طول زمان تغییر کند و همپوشانی‌هایی پیدا کند. اما به صورت کلی چهار نوع الگو وسواس وجود دارد:

وسواس شست‌وشو/ آلودگی

وسواس‌های آلودگی و پاکی شایع‌ترین نوع وسواس می‌باشد؛ وسواس آلودگی و به دنبال آن شست‌وشو، اجتناب اجبارگونه از شیئی است که فرد فکر می‌کند آلوده است. این افراد از‌اشیائی همچون مدفوع، ادرار، گرد و غبار و میکروب می‌ترسند. بیمار ممکن است دست‌هایش را به صورت افراطی بشوید، بساید و بخراشد. افرادی که ترس از میکروب دارند ممکن است حتی قادر به ترک خانه، خرید، رفتن به مسافرت خرید و… نباشند. اضطراب شایع‌ترین واکنش هیجانی این افراد در برابر چیزی است که از آن می‌ترسند.

تردید/ ترس مرضی

دومین نوع وسواس، وسواس تردید است که به دنبال آن وسواس عملی به صورت بررسی دقیق و اجبارگونه بروز می‌کند. این وسواس متضمن نوعی احساس خطر می‌باشد؛ مثلاً فرد می‌ترسد که اجاق گاز را خاموش و درب را قفل نکرده باشد. یا اینکه ممکن است فردی هنگام بیرون رفتن بار‌ها از مسیر خود برگردد و متوجه شود که درب را قفل کرده است.

افکار مزاحم/ ممنوعه

در این الگو فرد صرفاً افکار وسواسی مزاحم بدون هیچگونه وسواس عملی دارد. این گونه وسواس‌ها معمولاً افکار تکراری درباره نوعی عمل جنسی یا پرخاشگرانه است که به نظر خود فرد شرم‌آور و شنیع می‌باشند. بیمارانی که این نوع وسواس دارند ممکن است خود را به پلیس معرفی کنند.

تقارن/ نظم

این افراد به شدت پیرو آیین‌ها و مقررات خاص هستند، چنین فردی ممکن است وقت زیادی را صرف یک وعده غذایی کند و با چند روز درگیر تغییر دکوراسیون خانه باشد. این افراد دچار کندی در اعمال خود می‌باشند و وقت زیادی را صرف یک کار کوچک می‌نمایند.
وسواس‌های مذهبی، ذخیره‌سازی اجبارگونه، ناخن جویدن و.. نیز نمونه‌های دیگری از obsession هستند. مطالعات نشان داده‌اند ترس از ناپاکی و آلودگی، افکار وسواسی درمورد نجاست و اجبار شست‌وشو در زنان بیشتر است، در حالی که افکار کفرآمیز و اجبار نظم در مردان بیشتر است.

براساس DSM-۵ ملاک‌های تشخیصی Obsessive به شرح زیر می‌باشد:
A. وجود وسواس‌های فکری یا عملی یا هر دو، وسواس‌های فکری شامل موارد زیر هستند:

• افکار، تمایلات و تصورات راجعه و پایداری که در دوره‌ای از اختلال، به شکل مزاحم و ناخواسته تجربه می‌شود و در اکثر فرد موجب اضطراب و ناراحتی می‌شود.
• فرد تلاش می‌کند این افکار، تمایلات و تصورات را نادیده بگیرد، سرکوب کند و یا با پرداختن به فعالیت‌های دیگر آن‌ها را خنثی سازد.

وسواس‌های عملی دارای ویژگی‌های زیر هستند:

1. رفتار‌های تکراری یا فعالیت‌های ذهنی که فرد احساس می‌کند مجبور است برای پاسخ به افکار وسواسی خود آن‌ها را اجرا کند.
2. این اعمال و فعالیت‌های ذهنی برای پیشگیری یا کاهش اضطراب و ناراحتی و یا جلوگیری از اتفاقات خطرناک و هراس‌آور انجام می‌گردد. شاید تعجب‌آور باشد که این اعمال و فعالیت‌های ذهنی رابطه واقع گرایانه‌ای با آنچه که باعث ترس و اضطراب شده است ندارد.

B. این وسواس‌ها مدت زمان زیادی فرد را به خود مشغول می‌کنند و موجب ناراحتی قابل توجه و یا اختلال در کارکرد‌های اجتماعی، شغلی و یا سایر حوزه‌های مهم کارکردی می‌شود.
C. علائم OCD نباید به اثرات یک ماده، بیماری فیزیولوژی، پیامد‌های یک دارو مربوط باشد.
D. این علائم با یک اختلال روانی دیگر قابل توجیه نباشد. مثلاً با استرس، فوبیا و… اشتباه گرفته نشوند.
تشخیص اختلال برای درمان بسیار ضروری می‌باشد اگر تشخیص اشتباه باشد ممکن است نتیجه عکس بگیرید. البته قابل توجه است که این علائم شدت و ضعف دارند و اگر شما یک یا دو از این علائم را دارید نباید روی خود برچسب بگذارید. برای تشخیص وجود همه علائم A تا D ضروری است.

محتوای خاص وسواس در افراد مختلف متفاوت است و در تشخیص باید تفاوت‌های فرهنگی و آداب و رسوم را مورد توجه قرار داد. با وجود اینک الگوی کلی تظاهرات وسوس در ایران با سایر کشور‌ها یکسان است اما مسائل فرهنگی در محتوای علائم وسواس نقش معناداری دارند؛ مطالعات نشان داده‌اند محتوای وسواس به غیر از جنسی، پرخاشگری و مذهبی مشابه سایر ملت‌ها است.
افکار وسواسی را باید از نشخوار‌های فکری تمییز داد. ممکن است شما مدت‌ها راجع به یک موضوعی فکر کنید و به آن پروبال بدهید ولی به فعالیت‌های دیگر خود هم بپردازید و بتوانید این افکار را متوقف کنید، این افکار چندان ناخوشایند نباشد و باعث ایجاد اضطراب شدید نگردد.
مبتلایان وقتی با عواملی مواجه می‌شوند که برانگیزاننده وسواس‌هایشان باشد ممکن است انواع واکنش‌های عاطفی همچون اضطراب و پانیک را تجربه کنند. لذا بسیار اهمیت دارد که وسواس را از حساسیت‌ها، نشخوارفکری، اضطراب، پانیک و دیگر اختلالات افتراق دهید. به طور کلی برای تشخیص باید زمینه‌های فرهنگی، خانوادگی، موقعیتی و شخصیتی را در نظر بگیرید. تشخیص الگو‌های وسواسی فرد و زمینه‌های ایجاد آن برای موفقیت‌آمیز بودن درمان ضروری است.

برای درمان مهم‌ترین نکته این است که به هیچ وجه با افکار وسواسی خود نجنگید زیرا لجوجانه به ذهن شما حمله‌ور می‌شوند. برای درمان وسواس به ویژه در زمانی که سابقه‌ای طولانی و سیری پیش‌رونده دارد حتماً باید از دارو درمانی در کنار روان درمانی استفاده کرد. خط اول درمان دارویی obsession، دارو‌های مهارکننده بازجذب سرتونین یا همان SSRI‌ها هستند زیرا سطح سرتونین را بالا می‌برند که در بهبود وسواس مؤثر است. انواع روش‌های درمانی در ادامه مورد بحث قرار می‌گیرد:

دارو درمانی

دارو‌های مؤثر برای درمان وسواس عبارتند از:

• کلومیپیرامین: جزء دارو‌های ضدافسردگی سه حلقه‌ای است که از همه مؤثرتر می‌باشد.
• فلووکسامین: جزء SSRI‌ ها است که مؤثرتر از سایر دارو‌ها است، اما از آنجایی که خواب‌آوری زیادی دارد و ممکن است باعث چاقی شود، انتخاب اول نیست.
• نلافاکسین: از ضدافسرگی‌های آپیتیک است که اثر ضد وسواس خوبی دارد.
• ریسپریدون: از دسته دارو‌های آنتی‌سایکوتیک است.
• دپاکین: از دارو‌های تثبیت‌کننده خلق است که اثرات کمکی ضد وسواس دارد.
• آری پیپرازول: از دسته دارو‌های آنتی‌سایکوتیک است که برای تقویت درمان ODC کاربرد دارد.
• سرترالین و فلوکستین نیز برای درمان وسواس تجویز می‌شوند.

نکته مهمی که در دارو درمانی وسواس باید مورد توجه قرار بگیرد این است که به هیچ وجه نباید بدون نسخه روان‌پزشک اقدام به مصرف دارو نمایید. هر یک از این دارو‌ها عوارض و شرایط ویژه خود را دارند و روانپزشک با انجام مصاحبه بالینی و کسب آگاهی از شرایط ویژه شما دارو را تجویز می‌کند. لذا اگر فردی سرترالین مصرف می‌کند نمی‌تواند به دیگران هم تجویز کند.
علاوه براین برای کسب نتیجه باید صبور باشید؛ اثرات بالینی دارو بین ۴ تا ۱۰ هفته طول می‌کشد و این مدت برای برخی کمتر است. بعد از آنکه با مصرف دارو و روان درمانی علائم از بین رفت باید یک دوره نگهدارنده طی شود و مدتی بیمار بدون علائم نگه داشته شود تا بعد بتوان دارو را قطع کرد. قطع دارو باید زیرنظر پزشک و به صورت پلکانی انجام شود لذا از قطع خودسرانه دارو جدا خودداری نمایید.

روان درمانی

از انواع روان درمانی‌ها همچون درمان شناختی-رفتاری، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد(ACT)، پارادوکس درمانی، درمان‌های مواجهه‌ای و ممانعت از پاسخ ERP می‌توان برای روان درمانی افراد مبتلا به obsession استفاده کرد. اما نکته مهم این است که سعی نکنید افکار خود را کنترل کنید، زیرا تلاش برای مهار افکار وضعیت را بدتر می‌کند. افراد مبتلا نمی‌توانند افکار و اعمال خود را کنترل کنند اگر موقعیتی فراهم شود که بتوانند به این کنترل برسند در روند بهبودی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال فردی که به دلیل وسواس باید تخت‌خواب خود را مرتب و صاف کنند ما بعد از اینکه تخت‌خواب را مرتب کرد می‌گوییم حالا که کاملاً مرتبت کردی به اختیار خودت کمی آن را نامرتب کن.

در درمان وسواس عوامل مختلفی مؤثر هستند از جمله شدت اختلال، پیش‌آگهی، سیر بیماری، میزان بینش بیمار، اختلالات همبود و.. اثرگذار هستند. آنچه اهمیت دارد این است که حتماً به روان‌پزشک و روان‌شناس متعهد و متخصص مراجعه نمایید و دوره درمان خود را طی کنید. بسیاری از افراد هنگام مراجعه برای درمان، به دنبال درمان سریع هستند و اگر ببینند بعد مدت کوتاهی نتیجه نمی‌گیرند درمان خود را نیمه‌کاره ر‌ها می‌کنند.

مرکز مشاوره باتابان، مکانی است برای افرادی که به دنبال دریافت کمک‌های حرفه‌ای و تخصصی از مشاوران و روان‌شناسان متخصص، متدین، متعهد، دلسوز و حرفه‌ای هستند. در این مرکز شما می‌توانید و فیلدکاری متخصصین را مطالعه نمایید و متناسب با مسأله خود از مشاوران و روان‌شناسان مرکز باتابان وقت رزرو نمایید. علاوه براین ما امکاناتی را فراهم کرده‌ایم که شما بتوانید از تجربیات مراجعین قبلی مرکز استفاده کنید. چنانچه شما به دنبال یک روان‌درمانگر خوب و باتجربه هستید در زمینه وسواس هستید می‌توانید از روان‌درمانگران متخصص باتابان وقت رزرو کنید. اگر سؤال و ابهامی دارید می‌توانید با ما تماس بگیرید.

وسواس فکر، تصور یا تمایل ناخواسته و ناخوشایند است که به طور مکرر وارد ذهن می‌شود و فرد نمی‌تواند آن را کنترل کند و احساس اضطراب انزجار و ناراحتی ایجاد می‌نماید. علائم تشخیصی وسواس وجود افکار و اعمال ناخواسته است که باعث اختلال در عملکرد فرد می‌شوند. تنها روان‌شناس متخصص است که می‌تواند تشخیص دهد شما به ODC مبتلا شده‌اید یا افکار شما ناشی از نشخوارفکری و حساسیت‌های افراطی است که می‌توانید آن‌ها را کنترل کنید. محتوا و انواع وسواس در افراد مختلف متفاوت می‌باشد و باتوجه به نوع وسواس و سیر و پیش آگهی آن، انواع درمان‌های دارویی و روان درمانی تجویز می‌گردد.