بازی درمانی چیست؟ (انواع در منزل برای اختلال بیش فعالی و…)

بازی، زندگی کودک نیست، اما تمام زندگی کودک بازی است. بازی، فعالیتی طبیعی لذت‌بخش، شگفت‌انگیز و پر از راز و رمز می‌باشد که اگر هدف‌دار و منطقی باشد ابزار خوبی برای برقراری روابط گرم و صمیمی با کودکان است و پنجره‌ای برای ورود به دنیای خیال، رویاها، ابعاد احساسی، عاطفی و شناختی کودک می‌باشد؛ لذا در روانشناسی کودکان، بازی درمانی می‌تواند منجر به بررسی زوایای مختلف شخصیت کودک گردد و ابزار سودمند و موثری است که در جهت کسب اطلاعات بالینی به درمانگر کمک می‌کند. کودک در بازی نیازها حسی-حرکتی خویش را برآورده می‌سازد و انرژی غنی شده درون خویش را به طریقی منطقی تخلیه می‌نماید. اگر به کودکان دقت کرده باشید، آن‌ها بیشتر وقت خود را به بازی مشغول هستند و این نیز بهترین راه برای برقراری ارتباط و آموزش به ایشان است.

قبل از اینکه بگوییم بازی درمانی چیست؟ باید بازی را تعریف کنیم: کارکردی متناسب با سن است. تلاشی که همزمان در یک فرآیند بدنی و اجتماعی اتفاق می‌افتد و نقطه مقابل کار است. یک فعالیت سرگرم‌کننده که فارغ از اجبار غیرمنطقی بودن، فرصت مناسبی براس بیان احساسات به فرد می‌دهد. از این رو بازی درمانی، استفاده از بازی برای شناسایی، تشخیص، تعدیل، اصلاح و تغییر مسائل و چالش‌های روانشناختی در کودکان و  یک فرآیند چند بعدی در خدمت تکامل و رشد کودکان مم‌باشد. در واقع بازی درمانی کودکان، یک تعامل کمکی بین کودک و بزرگسال آموزش دیده است که از طریق ارتباط نمادین در جستجوی راه‌هایی برای ایجاد ارتباط، کاهش آشفتگی‌های هیجانی و تقویت عزت نفس کودکان است. به طوری که کودک در طی تعاملات بین‌فردی با درمانگر، پذیرش، تخلیه هیجانی، کاهش اثرات رنج‌آور، جهت دهی مجدد تکانه‌ها و تجربه هیجانی تعدیل یافته را تجربه می‌کند.

بازی برای اینکه تاثیر درمانی داشته باشد باید با ویژگی‌های زیر همراه باشد:

• ذاتی بودن: کودکان بدون آموزش و یادگیری به سمت انجام آن گرایش دارند.
• آزادانه انتخاب شدن: کودک در انتخاب نوع بازی آزاد است و باعث خلاقیت در کودکان می‌شود.
• کاربرد فعالانه و لذت بخش: مهم‌ترین ویژگی بازی این است که تمایل کودک برای مشارکت را افزایش می‌دهد.
• غیرواقعی بودن: فعالیت‌های بازی درمانی با قدرت تخیل کودک همراه است به گونه‌ای که می‌تواند در جرین بازی در نقشه‌ای غیرواقعی حاضر شود.

بازی درمانی رویکرد فعالی است که به صورت فردی و یا گروه درمانی انجام می‌شود. به گونه‌ای که به کودک اجازه می‌دهد از طریق بازی با درمانگر ارتباط برقرار نماید و احساسات هوشیار و ناهوشیار خود را ابزار کند. نظریه‌هایی که به تبیین بازی کودکان می‌پردازند بسیار متنوع می‌باشند. با این وجود، هیچ کدام از این نظریه‌ها، تضادی در استفاده از بازی به عنوان یک رویکرد درمانی ندارند. همه بر این موضوع توافق دارند که بازی از مولفه‌های ضروری زندگی کودکان می‌باشد؛ زیرا آن‌ها هنگام بازی در طبیعی‌ترین و راحت‌ترین وضعیت قرار دارند. در ادامه درمورد زمینه آغاز و رویکردها و نظریه‌پردازان موجود در بازی درمانی، توضیح خواهیم داد.

رویکرد روان‌ تحلیل‌گری ملاین کلاین

زمینة آغاز بازی درمانی، به عنوان یک رویکرد درمانی، به رویکرد روان‌تحلیل‌گری برمی‌گردد. یکی از تاثیر‌گذارترین این افراد ملانی کلاین است. او بازی نمادین را به عنوان وسیله‌ای جایگزین برای ابراز کلامی و همچنین شیوه آشکارسازی خیال‌پردازی‌ها و احساسات ناهشیار کودک می‌دید. براساس دیدگاه کلاین، این احساسات و خیال‌پردازی‌ها از طریق تداعی آزاد آشکار می‌شوند.

دیدگاه آنا فروید

انا فروید از بازی برای ایجاد رابطه مثبت با کودکان و ابزار کلامی معنادار آن‌ها استفاده می‌کرد. بر خلاف کلاین، او معتقد بود بازی‌های کودکان نمایانگر تجارب روزمره آن‌ها است تا آنکه تداعی آزاد افکار و احساسات ناهشیار باشد و راهنمای خوبی برای مشاوره کودک است.

تئوری ارتباطی اوتورنک

این تئوری بر رابطه بین درمانگر و کودک تمرکز می‌کند و بازی وسیله‌ای برای ایجاد این ارتباط است. در تئوری ارتباط، بخش عمده تفسر بالینی از شیوه ارتباطی کودک و درمانگر قابل دستیابی می‌باشد. درمانگر محیطی را فراهم می‌کند که کودک آزادنه فعالیت‌هایی که می‌خواهد را انجام دهد، مانند انجام فعالیت‌هایی که خطرناک نیستند.

دیدگاه گینات

در گذر زمان تئوری ارتباطی به صورت یکی از مولفه‌های مهم رویکرد بازی درمانی قرار گرفت که توسط درمانگران با جهت‌گیری روان‌تحلیل‌گری استفاده می‌شد. گینات در ابتدای به‌کارگیری راهبردهای بازی درمانی با گروه‌ها و در روانشناسی کودکان استثنایی، یک ارتباط مستقیم بین درمانگر و کودک ترسیم کرد. او طرفدار ایجاد محدویت در بازی درمانی کودکان بیش فعال و سایر کودکان بود. زیرا این شیوه را برای تحول ایگو و برقراری یک ارتباط ایمن ضروری می‌دانست.

رویکرد پدیدار شناختی

رویکرد پدیدار شناختی در بازی درمانی، تحت تاثیر کارهای ویرجینیا اکسلاین می‌باشد. او معتقد است بازی بازتابی از محرومیت‌ها و فقدان‌ آگاهی شخصی در کودکان است.  به جای تفسیر رفتار و گفتار کودک، درمانگر باید محیطی آزاد و راحت ایجاد نماید، نسبت به کودک پذیرش کامل داشته باشد و از طریق انعکاس احساسات کودک به او فرصت داده می‌شود تا نسبت به رفتارش بینش کسب نماید. به عنوان مثال از این طریق می‌توان علائم بیش فعالی در کودکان را شناسایی نمود.

رویکرد شناختی-رفتاری

از دیدگاه نظریه پردازان رفتاری و شناختی-رفتاری، بازی بازتابی از الگوهای خاص رفتارناسازگارانه و تفکر غیرمنطقی کودک می‌باشد. درمانگران شناختی-رفتاری، فعالیت‌های بازی را به عنوان ابزاری که نمایانگر احساسات ناهشیار است، تفسیر نمی‌کنند. آن‌ها در طی فعالیت‌های بازی، از راهبرهای تغییر و اصلاح رفتار بهره می‌گیرند که در تربیت کودک 6 ساله و سایر کودکان نقش مهمی ایفا می‌کند. رفتارگرایان از موقعیت بازی استفاده می‌کنند تا مهارت‌های حل مسئله و مهارت‌های مقابله‌ای را آموزش دهند. علاوه براین موقعیت‌هایی برای بازی ایجاد می‌کنند که فعالیت‌های هماهنگ با رفتارهای اجتماعی مانند مشارکت و رعایت نوبت را به کودک آموزش دهند.

ایجاد فرصت‌های بازی درمانی در راستای شناخت، تشخیص و درمان اختلالات روانی کودک مانند افسردگی کودکان به دو صورت کلی زیر انجام می‌شود:

بازی درمانی فعال

در شیوه فعال، تعدادی اسباب‌بازی به کودک داده می‌شود و درمانگر نیز همراه کودک بازی می‌کند و موقعیت ویژه‌ای به عنوان موقعیت محرک ایجاد می‌شود. این موقعیت عامل و انگیزه حرکت کودک به سمت یک بازی است. به عنوان مثال در این نوع باز درمانی کودکی که در ارتباط با نوزاد تازه متولد شده مشکل دارد، به سمت اسباب‌بازی‌ها و ماز و… هدایت نمی‌شود؛ بلکه در جهت تعامل با نوزاد سوق داده می‌شود.

بازی درمانی غیرفعال

در نوع غیرفعال بازی درمانی کودکان، محدویت خاصی برای کودک اعمال نمی‌شود و کودک با انواع وسایل، بازی می‌کند. درمانگر ضمن عدم دخالت بیشتر در بازی، سعی دارد بخشی از بازی او گردد. این درمانگران براین باور هستند که مهم‌ترین عامل برای تغییر رفتار کودکان، درک احساسات و گفتار کودک و ایجاد فضایی برای اکتشاف و رشد در آن‌ها می‌باشد.

برطبق نظریه ولمان، فعالیت‌های خود به خودی و خودساخته مانند بازی، کودک را قادر می‌سازد مفهوم سازی کند، ساختار دهد و تجارب و احساساتش را به سطح عینی در بیاورد. او بازی‌های کودکان را به سه دسته تقسیم نمود:

• بازی‌های تمرینی: هیچ نوع ساختاری در آن‌ها وجود ندارد و بشتر جنبه تمرینی دارند و برای کودکانی که در مقطع پیش‌کلامی و حسی-حرکتی هستند، مناسب می‌باشد. هدف از بازی‌های تمرینی این است که از انجام آن لذت ببرند‌، مانند تکان دادن جغجغه.
• بازی‌های رمزی: دومین دسته شامل بازی‌های رمزی است که ساخت رمزی نظام آن‌ها را تشکیل می‌دهد، از 18 ماهگی آغاز می‌شوند و به سرعت گسترش می‌یابند. درواقع بازی‌های رمزی در بازی درمانی کودکان و یک بازی ساده برای تشخیص اوتیسم نیازمند نوعی ساختار ذهنی است تا کودک بتواند اموری را که درک کرده است، در غیاب آن‌ها تصور نماید.
• بازی‌های قاعده‌دار: کودک از سن 3 تا 4 سالگی با دستورهای اخلاقی و قواعدی که بزرگسالان تعیین می‌کنند، آشنا می‌شوند و می‌توانند انواع بازی‌های قاعده‌مند و ساختاریافته را انجام دهند. در نظام پیاژه بین سنین 2 تا 12-11 سالگی به علت به وجود آمدن ساخت‌های منطقی عینی، اخلاق دگرپیرو در کودکان ایجاد می‌شود. براساس روانشناسی کودکان 9 تا 12 سال، بازی درمانی به شیوه ساختاریافته در بهبودی و درمان اختلالات کودکان حائز اهمیت می‌باشد.

بازی درمانی برای طیف وسیعی از چالش‌های روانشناختی و اختلالات روانی کاربرد دارد. اگر چه افراد در هر سنی می‌توانند از مزایای آن بهرمند شوند؛ اما بیشتر در سنین 3 تا 12 سال استفاده می‌گردند. بازی درمانی کودکان در شرایط مختلف زیر می‌تواند کمک کننده باشد:

• بازی درمانی اختلال یادگیری
• مشکلات رفتاری در مدرسه
• رفتار پرخاشگرانه یا عصبی
• حوداث طبیعی و تروماها
• اختلالات طیف اوتیسم
• اختلال سکوت انتخابی
• اضطراب، افسردگی، غم و اندوه
• اختلال بیش فعالی و نقص توجه
• کودکان ناشنوا و دارای مشکلات جسمی
• درمان کودکان مبتلا به ناتوانایی‌های هوشی
• مسائل و چالش‌های عاطفی
• بازی درمانی برای اضطراب جدایی
• گفتار درمانی کودک 4 ساله
• مشکلات مربوط به عدم کنترل ادرار و مدفوع
• اختلالات خوردن مانند کم‌اشتهایی عصبی
• بهبود و ارتقای دلبستگی کودکان و ایجاد یک پایگاه ایمن
• درمان سوگ و پیامدهای مشکلات خانوادگی در کودکان
• بازی درمانی برای مشکلات سوءاستفاده و کم‌توجهی در کودکان

بازی برای کودکان یک نماد اشرافی نیست؛ بلکه یک اصل پویای سلامت جسم و روان و برقراری ارتباط اجتماعی و احساسی با دیگران می‌باشد. از جمله فواید بازی درمانی کودکان عبارت است از:

• فرصتی فراهم می‌کند تا با استفاده از اسباب‌بازی‌ها مهارت‌هایی کسب شود و امکان دسترسی به عمیق‌ترین احساسات کودک فراهم گردد.
• کودکان در بازی درمانی از طریق آزمون و خطا و ساختن چیزهای جدید، مهارت‌های لازم برای برقراری روابط اجتماعی سالم را یاد می‌گیرند.
• زمینه‌ای برای کودکان فراهم می‌کند تا در زمینه‌های متعدد و متنوعی مانند اطلاعات عمومی، محدودیت‌های شخصی و قوانین و آداب و رسوم اجتماعی کسب کنند.
• این رویکرد می‌‌تواند به بهبود توانمندی‌های جسمانی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سالم، مهارت‌های زندگی، سلسله مراتب اجتماعی و مهارت‌های شناختی بینجامد.
• در فضای امنی که در بازی درمانی ایجاد می‌شود کودک می‌تواند امور ناآشنا را کشف کند و به نوعی آگاهی تجربی و شناختی دست یابد.
• عملکرد مهم بازی در بازی درمانی، تغییر در چیزی است که در واقعیت کنترل‌ناپذیر به نظر می‌رسد. کنترل آن در بازی، مهارت‌های مقابله‌ای به کودک آموزش می‌دهد.
• ابزاری برای ورود به دنیای درون کودک است که امکان همدلی، همراهی و همدردی با او را برای بزرگسالان فراهم می‌آورد.
• فرصت اکتشاف زندگی روزمره و دنیای پیرامون را برای کودک ایجاد می‌کند.
• در تشخیص و طرح‌ریزی درمان به متخصصان بالینی کمک می‌کند.

کودکان بیش‌فعال، در تمرکز بر کارها، توجه کردن، گوش دادن و انجام و اتمام یک کار طولانی مشکل دارند و به راحتی حواسشان پرت می‌شود. بازی درمان کودکان بیش فعال سه مکانیسم دارد که در کنترل تکانه و توجه و تمرکز مبتلایان نقش مهمی ایفا می‌کند:

• کمک به پردازش احساسات و هیجانات مختل‌کننده در کودک
• بهبود قدرت تصمیم‌گیری و فعالیت‌های اجرایی
• کاهش رفتارهای تکانشی

والدین می‌توانند تکنیک‌های بازی درمانی در منزل را متناسب با سن، مسائل و چالش‌ها، شخصیت کودک و تحت نظر درمانگر انجام دهند. توجه کنید که در بازی به کودک دستور ندهید و او را سرزنش نکنید. نمونه بازی درمانی در منزل، خمیربازی و گل‌بازی  است که برای تربیت و پرورش کودکان استفاده می‌شود. در این بازی بهتر است از قالب‌های آماده استفاده نکنید و ابتکار عمل را دست کودک بسپارید تا به تخلیه هیجانات و رشد و پرورش خلاقیت در او کمک کنید. بازی با طبل و وسایل موسیقی، حباب‌بازی و بازی با بادکنک کنترل خشم نیز نمونه‌هایی از بازی درمانی در منزل هستند.

در طی مسیر رشد و فرآیند بزرگ شدن کودکان، به دلیل ناتوانی بزرگسالان در شناسایی نیازهای کودک، واکنش مناسب نسبت به آن‌ها، عدم درک احساسات و رفتار کودکان از یک سو، ناتوانی کودک در بیان دقیق و درست خواسته‌ها، نیازها، احساسات و انتظارات خود از سوی دیگر، بر مسائل و چالش‌های آن‌ها افزوده می‌شود. بازی درمانی، ابزاری برای بیان احساسات، برقراری ارتباط، توصیف تجارب و برآورده نمودن آرزوها و نیازهای کودک در اختیار والدین، مربیان و درمانگران قرار می‌دهد. این رویکرد برای اثربخشی کافی باید توسط متخصصین باتجربه و آموزش دیده اجرا شود.
در مرکز مشاوره باتابان، روانشناسان و مشاوران مومن، متعهد و متخصص در این زمینه در کنار شما و فرزندانتان هستند. در هر کجای ایران و خارج از ایران، وقت رزرو نمایید و سوالات و ابهامات خود را با پشتیبانان مطرح کنند تا از خدمات تخصصی باتابان بهره‌مند شوید.