استرس چیست؟ (علائم، عوارض + نحوه مدیریت)

جامعه مدرن به رغم پیشرفت‌هایی که برای بشر به ارمغان آورده اما با مسائل و چالش‌های مختلفی همراه است. در دنیای پرسرعت امروز استرس به یک پدیده مزمن و رایج تبدیل شده است. در واقع افراد تحت مسئولیت‌های متعدد و خواسته‌ها و انتظارات مختلفی قرار دارند؛ مسائل و مشکلات مختلفی همچون ایجاد تعادل بین کار، خانواده، روابط، سلامتی و علایق شخصی می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و فشار روانی فوق العاده‌ای ایجاد نماید. در واقع یک واکنش طبیعی به موقعیت‌های چالش‌برانگیز و سخت است که می‌تواند مثبت یا منفی باشد.

 استرس کوتاه مدت اثرات مثبتی برای بهبود هوشیاری بدن و توانایی مدیریت موقعیت‌های سخت دارد اما استرس مزمن و طولانی مدت با مشکلاتی همچون خستگی، مشکل در خواب، تمرکز وکاهش اشتها  مراه است و می‌تواند اثر سرکوب کننده برای سیستم ایمنی بدن داشته باشد. پریشانی روانی می‌تواند منجر به عدم تعادل در سیستم ایمنی و افزایش خطر بیماری‌های مزمن و عفونت‌های ویروسی شود .به عبارت دیگر پریشانی و نگرانی ممکن است بسیار شدید باشد و با رفتارهای پرخطر نیز همراه گردد که سلامت فرد و جامعه و خانواده را مختل می‌کند.

براساس نظریه لازاروس و فلوکمن به عنوان رابطه بین فرد و شرایطی که در آن خواسته‌های محیط و انتظارات درونی فرد بیش از منابع او ارزیابی می‌شود و سلامت فرد را به خطر می‌اندازد، تعریف می‌شود. در واقع هنگامی که فرد با شرایطی روبه‌رور می‌شود که با ظرفیت‌های اجتماعی، عاطفی، شناختی و امکانات وی هماهنگی ندارد دچار استرس می‌شود. اسمیت (2012)، استرس را به عنوان واکنش فیزیکی و هیجانی و روانی فرد در پاسخ به محرک‌هایی که سلامت و رفاه او را تهدید می‌نماید، تعریف می‌کند.

این وضعیت می‌تواند مثبت باشد و یا منفی باشد که منجربه پریشانی و نگرانی می‌گردد و با انواع مسائل و مشکلات روانی و جسمی همراه است. امروزه محققان نشان داده‌اند استرس در بسیاری از بیماری‌ها مانند ام‌اس، روماتیسم، سردردها‌ و.. نقش مهمی دارد. نوع ادراک فرد از شرایط، موقعیت‌ها و رویدادها در میزان فشاری که تجربه می‌کند تاثیر می‌گذارد؛ بنابراین در یک موقعیت مشابه ممکن است برخی افراد استرس زیادی را تجربه کنند و برخی دیگر به راحتی این موقعیت را پشت سر بگذارند.

بین استرس و اضطراب مرز باریکی وجود دارد. استرس معمولا در پاسخ به یک محرک خارجی است که می‌تواند کوتاه مدت باشد. مثلا در ترافیک گیر کرده‌اید و نگران هستید که دیر به محل کار خود برسید، یا ممکن است طولانی مدت باشد مانند فردی که درگیر یک بیماری مزمن است. اما اضطراب به عنوان نگرانی بیش از حد تعریف می‌شود که منبع مشخصی ندارند و بدون یک منبع استرس‌زا ایجاد می‌شود؛ اما هر دو به میزان شدتی که تجربه می‌شوند انواع مشکلاتی مانند خستگی، بی‎‌خوابی، تنش عضلانی، تحریک پذیری و… ایجاد می‌نمایند.

اضطراب گسترده است، در موقعیت‌ها و شرایط‌های مختلف تجربه می‌شود، معمولا برای ماه‌ها ادامه می‌یابد و بر خلق و خو و عملکرد فرد تاثیر منفی دارد. برخی از اختلالات اضطرابی همچون بازار هراسی و اضطراب اجتماعی  باعث می‌شوند فرد از فعالیت‌های لذت بخش اجتناب کند و موقعیت‌های شغلی و کاری خود را از دست دهد. نشانه‌های جسمانی اضطراب شامل بالا رفتن ضربان قلب، عرق کردن کف دست، سوزش معده، حالت تهوع و لرزش دست و پا است؛ البته فردی که استرس دارد نیز ممکن است این علائم را تجربه نماید اما منبع آن مشخص است و بعد از پایان موقعیت موجود این علائم نیز برطرف می‌شود.

برای درک بهتر تفاوت بین ترس و اضطراب به مثال مقابل دقت نمایید: مثلا دانش‌آموزی که برای امتحان خود نگران است، کف دست‌هایش عرق کرده و مدام نگران این است که آیا می‌تواند به سوالات جواب دهد و نمره خوبی کسب نماید. به نظر شما این استرس است یا اضطراب؟ بله درسته این استرس است زیرا منبع مشخصی دارد و بعد از پایان امتحان معمولا کمتر می‌شود و یا از بین می‌رود.

واکنش افراد به منابع استرس‌زا متفاوت است آنچه که برای یک فرد استرس‌زا است ممکن است برای دیگری نباشد؛ بنابراین عوامل متعددی در تصور فرد از موقعیت‌ها اثرگذار است. این عوامل شامل ویژگی‌های شخصیتی، سبک دلبستگی، سلامت روان، میزان عزت نفس، تجربیات قبلی، خودکارآمدی و.. می‌باشد که برداشت انسان‌ها از رویدادها را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین برای برخی از افراد حتی فکر کردن به یک محرک استرس‌آور باعث پریشانی می‌شود. به عنوان مثال دانشجویی که حتی از فکر کردن به جلسه دفاع پایان‌نامه خود آشفته می‌شود. از از جمله رویدادهای استرس‌آور زندگی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• مسائل شغلی و کاری
• مشکلات خانودگی
• مسائل تحصیلی
• رابطه، ازدواج، طلاق
• سوگ
• بیماری
• و…

محققان براساس دیدگاه‌های متعددی، انواع استرس را معرفی نموده‌اند که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم:

استرس حاد

ناشی از واکنش فرد به موقعیت جدید و کنترل‌ناپذیر می‌باشد به عنوان مثال زمانی که به روز دریافت نتایج کنکور نزدیک می‌شوید، یا جلسه خواستگاری درپیش دارید ممکن است استرس حاد تجربه کنید. این حالت هیجانی هنگامی که برای اولین بار ترن هوایی سوار می‌شوید نیز به شما دست می‌دهد.

استرس حاد مکرر

زمانی است که استرس حاد به صورت مکرر وجود دارد؛ بنابراین افرادی که تحت شرایط اضطراری با نگرانی مداوم کار می‌کنند، مثل کارکنان اورژانش، آتش‌نشانی و پلیس که استرس زیادی را متحمل می‌شوند.

استرس مزمن

هنگامی که عوامل استرس‌زا به مدت طولانی ادامه می‌یابند تجربه می‌شود. مثل وقتی که انسان به یک بیماری مزمن و پیش‌بینی ناپذیر مبتلا می‌شوند. یا زمانی که جنگ به مدت طولانی یک منطقه‌ای را درگیر می‌کند.

استرس مثبت

 ناشی از دغدغه‌مندی و مسئولیت‌پذیری در زندگی‌ می‌باشد که انسان را به سمت اقدام و عمل و جست‌وجوی راه‌حل سوق می‌دهد. علاوه ‌براین، این نگرانی مثبت واکنشی طبیعی نسبت به رویدادهای استرس‌آور است که میزان، شدت و مدت آن با متناسب با شرایط می‌باشد.

استرس پریشانی

واکنش غیرنرمال در برابر رویدادهای استرس‌زا و یا حتی شرایط غیراسترس‌آور است؛ بنابراین فرد موقعیت‌ها را تهدید تلقی کرده و دچار پریشانی و ناتوانی برای اقدام و عمل می‌شود. به گونه‌ای که واکنش‌های روانی و جسمانی و رفتاری پرخطر از خود بروز می‌دهد.

علائم با توجه به نوع و شدت پریشانی به صورت جسمانی نشانه‌های جسمانی، روان‌شناختی و رفتاری خود را نشان می‌دهد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود:

علائم جسمانی

• درد قفسه سینه
• تپش قلب
• خستگی
• فشار خون بالا
• سردرد
• سرگیچه
• تنش عضلانی
• مشکلات گوارشی
• مسائل و مشکلات جنسی

علائم روان‌شناختی

• اضطراب
• تحریک‌پذیری
• هراس و فوبیا
• غمگینی
• خشم
• مشکلات تمرکز
• بی‌قراری

علائم رفتاری

• اختلال خوردن
• رفتارهای جنسی نامناسب
• رفتارهای جنسی پرخطر
• مصرف مواد
• اختلال در خواب
• پرخاشگری
• گریه مکرر

درمانگر با پرسش درباره رویدادهای استرس‌زا زندگی و بررسی واکنش فرد در برابر این وقایع، استرس را تشخیص می‌دهد. علاوه براین از پرسشنامه‌های بالینی نیز‌ می‌توان برای تشخیص استفاده کرد. این آشفتگی روانی گاهی می‎تواند موجب اضطراب شود و لذا فرد تشخیص اضطراب می‌گیرد که با پرسشنامه‌های همچون پرسشنامه اضطراب بک سنجیده می‌شود. اما به صورت کلی بهترین راه برای تشخیص مصاحبه حضوری بالینی است؛ لذا درمانگر می‌تواند در مورد علائم و نشانه‌های جسمانی، روان‌شناختی و رفتاری مراجع از او سوال بپرسد و با مشاهده نشانه‌های غیرکلامی نوع و شدت استرس او را ارزیابی نماید.

استرس‌ جنبه‌های مختلف زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در ایجاد اختلالات روانی و بیماری‌های جسمانی، به ویژه بیماری‌های سیستم ایمنی بدن نقش مهمی‌ دارد. زیرا پریشانی و نگرانی، سیستم ایمنی بدن را ضعیف می‌کند و زمینه ابتلای فرد به انواع بیماری‌ها را ایجاد می‌نماید؛ بنابراین احتمالا متوجه شده‌اید وقتی پریشان هستید بیشتر دچار سرماخوردگی، سردرد و… می‌شوید. علاوه‌براین می‌تواند منجربه رفتارهای پرخطر همچون مصرف مواد، مشکلات ارتباطی، اعتیاد به اینترنت شود که برای فرد و خانواده و جامعه مشکل آفرین است.

 انواع بیماری‌های قلبی-عروقی، مشکلات گوارش، اضافه وزن شدید، سردرد و اختلال در دستگاه گوارش از عوارض آشفتگی‌های مزمن و مکرر می‌باشد. علاوه براین ممکن است شما را از فعالیت‌های روزمره بازدارد و باعث کاهش عملکردتان گردد؛ در واقع فردی که استرس دارد ممکن است ‌نتواند یک مصاحبه‌کاری خوب داشته باشد، کنفرانس جالبی ارائه دهد، بدون نگرانی به مسافرت برود و در مهمانی‌ها شرکت کند.

آیا می‌توان از استرس پیشگیری کرد؟ راه‌هایی وجود دارد که از خود در برابر موقعیت‌های تنش‌زا زندگی مراقبت نماییم؟ در ادامه پیشنهادهایی برای پیشگیری از آشفتگی و نگرانی مزمن و مکرر ارائه می‌گردد:

استراحت کنید

ما معمولا در زندگی خود نقش‌های متعدد و مسئولیت‌های چندجانبه داریم؛ لذا فکر و ذهنمان خیلی زود خسته می‌شود و نیاز داریم به فکر و ذهن و جسم خود استراحت بدهیم، تا با سازماندهی فکر و ذهن خود بتوانیم انرژی خود را بازیابی نماییم و با آرامش بیشتر، به ادامه فعالیت‌های خود پبردازیم. برخی از افراد فکر می‌کنند با استراحت وقت خود را هدر می‌دهند در صورتی که این فکر کاملا اشتباه است؛ شما با استراحت علاوه براینکه انرژی مضاعف به دست می‌آورید، به سلامت جسم و روان خود کمک می‌کنید که بازدهی شما را افزایش می‌دهد.

به دنبال حمایت اجتماعی باشید

جلب حمایت دوستان و آشنایان می‌تواند از فشار روانی و کاری شما کم کند. کمک گرفتن از دیگران نشانه ضعف نیست بلکه حاکی از توانمندی شما در جلب حمایت دیگران و مشارکت آن‌ها در وقایع، رویدادها و شرایط است.

با دیگران ارتباط برقرار کنید

گذراندن وقت با عزیزان،  برقراری ارتباط با آن‌ها و انجام کارهای سرگرم‌کننده استرس را کاهش می‌دهد؛ بنابراین زمانی را برای تفریح و استراحت و گذراندن اوقات فراغت اختصاص دهید.

برنامه‌ریزی کنید

قابل پیش‌بینی نبودن شرایط و وقایع به ویژه در دنیای پرسرعت، پریشانی و نگرانی را دوچندان می‌کند؛ بنابراین سعی کنید با برنامه‌ریزی یک روال عادی و معمول در زندگی خود ایجاد نمایید و زمان معینی را برای فعالیت‌ها و برنامه‌های خود اختصاص دهید.

اجازه دهید کارها روال عادی خود را طی کنند

رویدادها، فعالیت‌ها، وقایع و رویدادها معمولا یک سیر طبیعی را طی می‌کنند؛ لذا صبور باشید و اجازه دهید این سیر طبیعی طی شود. اگر براین باور باشید که هر چیزی در زمان خودش اتفاقات می‌افتد،  سهم خود را بپذیرید و به مسئولیت خود عمل کنید، استرس شما هم کم‌تر می‌شود.

در زندگی خود برخدا توکل کنید

کسانی که اعتقاد دارند خدا کار را درست می‌کند و آن‌ها فقط باید به وظیفه خود عمل نمایند دچار استرس نمی‌شود؛ بنابراین وقتی شما آنچه را که می‌دانید و می‌توانید انجام می‌دهید، کار را به خداوندِ عالم، قادر، مهربان و حکیم واگذار می‌کنید، مطمئن هستید آنچه که خیر است اتفاق می‌افتد و کارها به بهترین نحو انجام می‌شود.

انسان‌ها برای مواجه با استرس شیوه‌های مقابله‌ای متعددی را مورد استفاده قرار می‌دهند؛ در واقع انواع سبک‌های مقابله‌ای و شیوه‌های درمانی برای جلوگیری از افزایش استرس مزمن و مداوم وجود دارد. اصلاح سبک زندگی، بهبود خواب، ورزش، مدیتیشن و آرام‌سازی، مدیریت اولویت‌ها، صحبت کردن با دوستان و مراجعه به مشاور و روان درمانی می‌تواند به کاهش، درمان و مدیریت آن کمک نماید.

معمولا برای درمان قرص تجویز نمی‌شود و اصلاح سبک مقابله‌ای، نگرش‌ها و روایت ‌ها به مدیریت و درمان کمک می‌کند؛ البته اگر این پریشانی و آشفتگی با بیماری‌های زمینه‌ای همچون افسردگی و وسواس و اضطراب همراه باشد قرص‌های ضد‌افسرگی و ضد اضطراب همچون SSRI ها (داروهای بازجذب سرتونین) تجویز می‌شود. از جمله قرص‌هایی که برای درمان استفاده می‌شود شامل موارد زیر است:

• پروپرانول
• فلوکستین
• سیتالوپرام
• کلردیازپوکساید

پریشانی و نگرانی مزمن و طولانی با پیامد‌های متعددی همراه است که سلامت جسم و روان فرد در خانواده و جامعه را به خطر می‌اندازد؛ بنابراین بهتر است هر چه سریع‌تر و قبل از آنکه منجربه اختلالات روانی و جسمانی دیگر شود مورد درمان قرار بگیرد. در مرکز مشاوره باتابان درمانگران، مشاوران و روان‌شناسان متعهد، دلسوز و متخصص در درمان و مدیریت استرس آماده ارائه خدمت به مردم عزیز در هر کجای ایران و خارج از ایران می‌باشند. شما می‌توانید ضمن مطالعه رزومه متخصصین و تجارب مراجعین مرکز، از درمانگر، مشاور و روان‌شناس مورد نظر خود وقت رزرو نمایید. علاوه براین اگر سوال و ابهامی دارید با پشتیبانان مرکز تماس حاصل نمایید تا شما را راهنمایی کنند.

استرس در عین اینکه یک واکنش طبیعی به شرایط استرس‌آور است می‎تواند منفی باشد و منجر به پریشانی روانی گردد. ممکن است مزمن و مکرر باشد که به صورت متفاوت تجربه می‌شود؛ پس برخی از افراد ممکن است در یک موقعیت نگران و پریشان شوند و برخی دیگر واکنش طبیعی از خود نشان دهند. این امر بسته به نوع برداشت فرد از شرایط متفاوت می‌باشد. در هر صورت پریشانی و آشفتگی مزمن و طولانی می‌تواند باعث انواع اختلالات روانی و بیماری‌های جسمانی شود؛ بنابراین ضروری است که بتوانید از استرس پیشگیری نمایید و مهارت‌های مدیریت آن را فرا بگیرید. برای درمان حتما باید به متخصص مراجعه نمایید تا بسته به علت، شدت، نوع و میزان استرس در تشخیص و درمان آن به شما کمک کند.