افزایش عزت نفس کودکان (نکات موثر و مهم شکل گیری)

بسیاری از صاحب­‌نظران معتقد هستند؛ عزت نفس قضاوت شخصی و پیوسته فرد درمورد ارزشمندی خود و آگاهی به این مطلب است که هر فردی استحقاق سعادت و خوشبختی را دارد. اما عزت نفس فراتر از یک قضاوت یا احساس ارزشمندی است؛ این واقعیت باور ما را نسبت به خودمان افزایش می‌دهد و محرک و الهام­‌بخش رفتار است. پایه و اساس ایجاد عزت نفس، در کودکی شکل می‌­گیرد. پس از آن، در مدرسه و اجتماع توسط عوامل دیگر تقویت و یا تضعیف می‌­شود.

اگر خانواده عزت نفس غیرمشروط در فرزند خود ایجاد نماید بعید به نظر می­‌رسد که عوامل بیرونی بتوانند عزت نفس او را تضعیف نمایند. کودکان ما از کسانی که دوستشان دارند یاد می­‌گیرند بنابراین والدین موثرترین عامل در ایجاد عزت نفس کودکان می‌­باشند. در واقع کودکان از نگاه والدین خود به ویژه مادر به خودشان، جهان، خداوند و انسان‌های دیگر نگاه می­‌کنند. عزت نفس کودک یک عامل حفاظتی مهم در برابر بسیاری از مشکلات و مسائل دوران کودکی و نوجوانی می‌­باشد و تخریب و تضعیف عزت نفس کودکان با مسائل و مشکلاتی همراه است که تا بزرگسالی گریبان‌گیر آن­‌ها خواهد بود.

درمورد تعریف و معنای عزت نفس در کودکان اتفاق نظر وجود ندارد و نظریه پرادازان مختلف در این زمینه اظهار نظرهای متفاوتی دارند؛ لذا اگر شما بپرسید عزت نفس در کودکان چگونه معنا می‌­شود؟ یک پاسخ مشخصی برای جواب این سوال وجود ندارد. اما جناب آقای ناتانیل براندن، پدر جنبش عزت نفس، در سال 1969 تعریف نسبتا جامعی از عزت نفس کودکان ارائه می­‌دهد؛ ایشان بر این باور است که عزت نفس در کودکان دارای دو جنبه می باشد: 1) باور به توانمندی خود 2) خود را مستحق خوشبختی و سعادت دانستن

اگر کودک شما به توانمندی خود در مواجهه با تهدیدها، فرصت­‌ها و چالش­‌های زندگی باور داشته باشد و وجود خود را ارزشمند بداند می‌توانیم بگوییم که فرزند شما از عزت نفس برخوردار است.

شاید کلمه عزت نفس برای کودکان به ویژه کودکان دوره اول ناشناخته و مبهم باشد اما کودکان حس خود ارزشمندی که درونشان وجود دارد را درک می‌­کنند؛ کودکان در ابتدا ظرفیت بالایی برای تحلیل منطقی و عقلانی اطلاعاتی که دریافت می­‌کنند ندارند، لذا آنچه را که احساس می­‌کنند در درون خود ضبط می‌نمایند. دوستی تعریف می­‌کرد فرزندم علاقه و استعداد خوبی برای آواز خواندن داشت، یک دفعه که خسته از سرکار برگشتم بلند شروع کرد به آواز خواندن، من هم عصبانی شدم و گفتم “صدات خیلی بد رو مخمه ساکت باش” از آن روز به بعد فرزندم دیگر نخواند! این فرزند توانایی درک اینکه در حال خستگی و عصبانیت چنین حرفی را زده نداشته است و احساس بدی که از این سخن مادر در او ایجاد شده حس توانمندی و شایستگی او را برای انجام این کار از بین برده است.

خانواده، کارخانه انسان­‌سازی است که انسان­‌ها را پرورش می‌­دهد و به اجتماع وارد می‌­کند، لذا اگر شما بخواهید در یک حرف پاسخ این سوال را که عزت نفس کودکان از کجا می‌­آید بدانید، جواب، تنها یک کلمه است: خانواده

یک نکته مهم را داخل پرانتز عرض کنم که توجه به آن خیلی اهمیت دارد؛ اگر شما والدینی هستید که فکر می‌­کنید برای فرزند خود کم گذاشته‌­اید و یا باعث تخریب عزت نفس کودک خود شده‌­اید و حالا احساس گناه و عذاب وجدان دارید دو نکته زیر را به یاد داشته باشید:

الف) هنوز فرصت جبران است و فرزندان ما به ویژه تا قبل از 20 سالگی ظرفیت فوق العاده‌ای برای تغییر دارند. ب) گاهی والدین نمی‌دانند در یک شرایط خاص رفتار درست چیست و گفتار، رفتار و کردار آن‌_­­‌‌ها چه تاثیرات پایداری بر فرزندان دارد.

دنیای درون روانی خود والدین آنقدر پیچیده و موثر از عوامل مختلف است که سرزنش کردن خویش ظلم بزرگی به خود می‌­باشد. یا چنانچه شما با خواندن این مطالب والدین خود را سرزنش می­‌کنید، بدانید حتی اگر والدین شما مقصر باشند حالا زمان مناسبی برای به دنبال مقصر گشتن نیست. این مطالب قرار است به ما کمک کند که چه طور عزت نفس کودکان خود را افزایش دهیم.

اما خانواده چه طور در شکل­‌گیری عزت نفس کودکان موثر است؟ عوامل مختلفی در خانواده می­توانند در شکل گیری عزت نفس کودکان نقش داشته باشد که مهم‌ترین آن ها عباتند از:

• سبک­‌های دلبستگی

سبک دلبستگی ایمن علاوه بر اینکه به طور مستقیم در شکل گیری عزت نفس کودکان نقش دارد با جرئت و جسارتی که به فرد برای کنجکاوی، ریسک کردن و اقدام کردن می­‌دهد باعث افزایش عزت نفس کودکان می‌­شود، زیرا هرچه کودکان موفقیت‌­های بیرونی بیشتری داشته باشند عزت نفس درونی آن­ها هم تقویت می­‌شود. اگر مراقب که معمولا مادر است در دو سال اول در دسترس و پاسخگو باشد؛ یعنی به نیازهای فرزند خود به موقع پاسخ دهد، به او محبت کند و یک پایگاه ایمن باشد سبک دلبستگی ایمن شکل می‌گیرد. مادران ایمن این پیام را به فرزند خود منتفل می‌کنند که من مراقب تو هستم، حتی اگر اشتباه کنی یا زمین بخوری من به تو کمک می‌­کنم و در هر صورت تو برای من ارزشمند هستی! سبک دلبستگی ناایمن که با اجتناب، اضطراب و آشفتگی همراه است دنیا را برای کودکان ناامن و غیرقابل­ پیش­بینی می­‌کند و عزت نفس آن­ها را مخدوش می­‌نماید.

• سبک‌­­های فرزندپروری

سبک‌­های فرزندپروری براساس دو بعد کنترل و محبت ایجاد می‌­شوند؛ اگر سطح هر دو بعد در شیوه فرزندپروری والدین بالا باشد سبک فرزندپروری مقتدر که با عزت نفس کودکان رابطه مستقیمی دارد شکل می‌­گیرد. در این سبک­ فرزندپروری والدین به فرزندان خود محبت می­‌ورزند، در عین حال برای مدیریت آن­ها قوانین و مقررات منطقی وضع می‌کنند، درمورد قوانین و مقررات برای فرزند خود توضیح می­‌دهند و بسته به سن کودک با او مشورت می‌­کنند. این والدین به فرزندان خود این پیام را می‌­دهند که ما چون تو را دوست داریم و برایمان ارزشمند هستی این قوانین و مقررات را وضع کرده­‌ایم. سبک فرزندپروری مستبد و سهل‌­گیرانه والدین، با کاهش عزت نفس کودکان ارتباط دارد.

• سطح عزت نفس والدین

عزت نفس والدین با عزت نفس کودکان آن­‌ها رابطه مستقیم معناداری دارد. محال است کسی بتواند چیزی را که خودش ندارند به دیگری بدهد. لذا اگر شما به دنبال افزایش عزت نفس فرزندان خود هستید ابتدا عزت نفس خود را تقویت کنید.

• شیوه تحسین و یا انتقاد از کودک

یکی  از عوامل دیگری که در ایجاد عزت نفس کودکان نقش  دارد و  با دو عامل قبل نیز در ارتباط می­‌باشد شیوه‌ای است که  والدین برای انتقاد یا تحسین از فرزند خود استفاده می‌کنند. برای درک بهتر این موضوع به دو مثال زیر دقت کنید:

فرزند سه سال و نیم شما به شما یک دسته گل هدیه می­‌دهد و شما می‌­گویید چه گل­های زیبایی! آن­ها را از کجا چیده­‌ای؟ و یا گل‌­ها را بو می‌کنید و می­‌گویید چه قدر زیبا و خوشبو هستند، ممنونم! هر کدام این واکنش‌ها چه پیامی را به فرزند شما منتقل می‌کند؟

فرزند شما در مهد کودک دوستش را به دلیل اینکه اسباب بازی او را برداشته، هل داده است و مربی این موضوع را دور از چشم کودک با شما در میان می­‌گذارد؛ در این موقعیت واکنش شما چگونه است؟

الف) به محض دیدن فرزند خود او را بازخواست کرده و به او می‌گویید نباید دوست خود را هل بدهد، ممکن است او زمین بخورد و مشکلی برایش پیش بیایید و بعد پدر و مادرش ما را دعوا کنند!

ب) سکوت می­‌کنید تا فرزند شما خودش موضوع را مطرح کند و شما هم ناراحتی و خشم او را از اینکه دیگری اسباب بازی او را برداشته درک می­‌کنید و سپس به او می‌­فهمانید که رفتارش اشتباه بوده­‌است و با هم درمورد رفتار درست و جایگزین صحبت می­کنید!

هر کدام از این پاسخ­ها چه پیامی را به فرزند شما منتقل می‌­کند؟

شیوه­‌ای که شما برای تحسین یا انتقاد از فرزند خود برمی­‌گزینید عزت نفس کودک شما را تقویت یا تضعیف می­‌کند؛ اگر تنها هر بار که کودک شما کار خوبی انجام ­می‌­دهد او را مورد توجه قرار دهید و به جای ارزشمندی خودش تنها عمل او را تحسین کنید و یا او را با دیگران مقایسه نمایید، عزت نفس مشروط ایجاد می‌­شود که ممکن است با یک شکست کوچک هر چه رشته‌­اید پنبه شود.

علاوه بر عوامل خانوادگی، موارد دیگری همچون همسالان، مربی، معلم، مدیر، مدرسه و عوامل درونی همچون اعتقادات، انتخاب‌ها و سطح معنویت در ایجاد و تقویت عزت نفس کودکان نقش مهمی ایفا می‌کنند.

اریکسون در مراحل رشد روانی-اجتماعی خود، دوره نهفتگی را به صورت سازندگی در برابر احساس حقارت معرفی کرد که در رشد “خود” نقش مهمی  ایفا می­‌کند. به عقیده اریکسون اگر در این دوره احساس ابتکار و خلاقیت در کودک ایجاد نشود، کودک احساس بی کفایتی می­‌کند که با کاهش عزت نفس همراه است. کودکانی که عزت نفس  و احساس کفایت نداشته باشند با مسائل و مشکلاتی همچون گوشه‌­گیری، ترس از ابراز وجود، وابستگی، بی­‌هدفی، ترس از دنبال کردن اهداف شخصی، دوست­یابی، عدم موفقیت در تحصیل، خودکارآمدی و اعتماد به نفس پایین و… مواجهه خواهند بود که که زندگی آن­‌ها در دوره‌­های بعدی رشد را تحت تاثیر قرار می‌­دهد.

عزت نفس کودکان مانند یک چرخه است؛ کسانی که از عزت نفس بالایی برخوردارند هستند  باورها و عقایدی دارند و دست به اقداماتی می‌­زنند که عزت نفس آن­ها را تقویت می­‌کند، و بر­عکس؛ کسانی که از عزت نفس برخوردار نیستند در این چرخه اقداماتی را انجام می‌­دهند که به تضعیف عزت نفس آن‌ها می‌­انجامد. علاوه بر این برخی از پژوهشگران حوزه عزت نفس، عزت نفس کودکان را همان سلامت ذهن آن­‌ها می­‌نامند؛ اگر این چنین باشد عزت نفس کودکان مهم‌­ترین چیزی است که باید به آن اهتمام جدی داشت.

براساس مطالعات و پژوهش‌های آزمایشی و همبستگی از مهم­ترین ویژگی­‌های کودکان دارای عزت نفس می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• کودکان دارای عزت نفس نسبت به خود، جهان و آینده نگرش مثبتی دارند.
• بر این باور هستند که وجود آن­‌ها در هر صورت ارزشمند می­‌باشد، حتی اگر شکست بخورند و یا مرتکب اشتباهی شوند.
• عزت نفس کودکان به آن­ها این امکان را می­دهد که برای آنچه می‌­خواهند، تلاش کنند.
• تمایل به کنجکاوی، اکتشاف، ابراز وجود، اظهارنظر، تصمیم­‌گیری و انتخاب از ویژگی­‌های کودکان دارای عزت نفس می­‌باشد.
• به آسانی با دیگران ارتباط برقرار می‌­کنند و در دوست­یابی موفق هستند.
• دارای انعطاف­‌پذیری و خلاقیت بالا، اقتدار و انتقادپذیر هستند.
• کودکان دارای عزت نفس در تحصیلات خود موفق هستند و تلاش می‌کنند شرایط را تحت کنترل  بگیرند.
• افکار تعصبی و کلشیه‌ای ندارند و لذا شما کمتر کودکی را می‌بینید که دارای عزت نفس باشد و مدام لجباز و ایرادگیر باشد.
• از شرایط و رویدادهای جدید استقبال می‌کنند لذا اگر شما فرزند خود را به یک مکان جدید ببرید به ­جای گریه و زاری، بعد از مدتی به کنجکاوی و اکتشاف می­‌پردازد.
• از انتقادهای سازنده استقبال می‌کنند و ارزش­‌های اجتماعی را می­‌پذیرند.
• براین باور هستند که اگر با مشکلی مواجهه شوند می‌توانند با آن مقابله کنند.
• خشم و عصبانت منطقی و مخالفت خود را در موقعیت مناسب مطرح می‌کنند و از میزان کنترل بالایی برخوردار هستند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی­‌های انسان این است که قابلیت زیادی برای یادگیری، تغییر و رشد دارد. بر همین اساس، روان­شناسی رشد امروزه بر این باور است با وجود اینکه دوران کودکی در شکل­‌گیری عزت نفس نقش مهمی دارد، اما اینگونه نیست که بعد از آن امکان تغییر وجود نداشته باشد. لذا امکان تقویت و افزایش عزت نفس کودکان در دور­ه‌های بعدی زندگی نیز وجود دارد. از جمله روش‌­های افزایش عزت نفس کودکان می­‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• به نیازهای فرزند خود پاسخ دهید و به او توجه کنید.
• به احساسات، افکار و گفتار فرزند خود گوش فرادهید و او را درک نمایید.
• احساسات او را بپذیرید و با او همدلی کنید. پذیرش و درک احساسات با قضاوت ارزشی درمورد آن­‌ها متفاوت است؛ به عنوان مثال شما احساس حسادت فرزند خود را می­‌پذیرید و او را درک می‌­کنید و این بدین معنا نیست که شما حسادت را امری پسندیده می‌­دانید.
• موقعیت‌هایی را ایجاد کنید که فرزند به جای شکست موفقیت را تجربه نماید، حتی اگر این موفقیت کوچک باشد.
• به کودک خود احساس کنترل منطقی بر زندگی را بدهید؛ کنترل منطقی به این معنا است که بپذیریم گاهی برخی شرایط از اراده ما خارج هستند.
• به فرزندتان نشان دهید که دیدگاه مثبتی نسبت به او دارید و او فارغ از اشتباهات، اعمال خوب و بد برایتان ارزشمند است.
• هنگام انتقاد از کودک خود، از عمل و رفتار او انتقاد کنید نه از خودش؛” تو برای من ارزشمند هستی، اما این رفتار تو اشتباه است و اگر اینگونه عمل کنی بهتر است”. در واقع جداسازی رفتار از “خود” یکی از مهم‌ترین عوامل برای افزایش عزت نفس کودکان است.
• عزت نفس کودکان یک مفهوم درونی است اما عوامل بیرونی متعددی بر آن موثر می­‌باشند لذا اهمیت تشویق، تحسین و پاداش را نادیده نگیرید.
• برای افزایش عزت نفس کودک خود به او امکان اشتباه کردن، شکست خوردن و برآورده شدن دیر هنگام برخی از نیازها را بدهید.
• محبت و احترام دو رکن بسیار مهم برای تقویت عزت نفس درکودکان هستند؛ لذا فرزندان خود را بدون قید و شرط دوست بدارید و به آن­‌ها احترام بگذارید. این دوست داشتن و احترام در رفتار و گفتار باید نمایان باشد.
• انتظارات واقع بینانه از کودک خود داشته باشد و در مواردی که از عهده توانایی او خارج است به آسانی عبور کنید.
• متناسب با سن فرزند خود، به او مسئولیتی بدهید که از عهده آن بربیاید.
• بگذارید در مواردی خودش برای خودش تصمیم­گیری کند، مثلا بین این دو اسباب­‌بازی کدام بهتر است؟ امشب کدام لباس خود را دوست داری بپوشی؟
• گاهی اجازه دهید که فرزندتان با پیامد طبیعی عمل خود مواجه شود و سپس بدون سرزنش کردن می‌توانید با هم درموردش صحبت کنید.

نکته مهمی که باید به آن توجه نمود این است که برای افزایش عزت نفس کودکان خود باید وقت بگذاریم؛ اگر والدین هستیم در خانه و اگر مربی و معلم هستیم در مدرسه. گاهی حتی والدین باید مرخصی بگیرند و یا از بخشی از برنامه­‌های خود صرفه‌­نظر نمایند تا به رشد و تربیت فرزند خود بپردازند. فرزندان ما ارزشمندترین دارایی‌­های ما هستند پس بهتر است قبل از کسب هر دارایی دیگری از ارزشمندترین داشته­‌های خود مراقبت کنیم.

برای ایجاد عزت نفس در کودکان نکات زیر را مورد توجه قرار دهید:

• اجازه دهید کودکان (متناسب با ظرفیت رشدی و سن خود) ریسک کنند، انتخاب کنند، مشکلات را حل کنند و به کاری که انجام می­‌دهند پایبند بمانند.
• تمجید بیش از حد و نابه‌­جا به جای تقویت عزت نفس کودکان آن­‌را تضعیف می­‌کند.
• قبل از اینکه کودکان فرصتی برای امتحان کردن داشته باشند، در کارهای ایشان مداخله نکنید.
• فرصت­‌هایی را برای کودکان ایجاد کنید که شایستگی‌­های خود را نشان دهند.
• برای ایجاد عزت نفس کودکان آن­‌ها را تشویق کنید تا علایق خود را دنبال کنند.
• شکست­‌ها را به فرصتی برای افزایش عزت نفس کودکان تبدیل کنید؛ گاهی شکست مقدمه‌­ای برای موفقیت‌­های بالاتر است.
• ناکامی بخشی از زندگی کودکان است که به خودی خود عزت نفس کودکان را مخدوش نمی‌­کند، بسیار اهمیت دارد که ما به عنوان والدین و اطرافیان کودک چه طور به تفسیر و برداشت او از ناکامی کمک می­‌کنیم.
• به فرزند خود نشان دهید که او را بدون قید و شرط دوست دارد؛ مهم است که فرزند شما این را درک کند.
• به کودکان کمک کنید که اهداف خود را متناسب با توانایی‌­ها و ظرفیت­‌های خود در نظر بگیرند.
• هر کودک یک انسان منحصربه‌­فرد است که توانایی‌­ها، استعدادها و ظرفیت‌­های متفاوتی دارد، لذا برای ایجاد عزت نفس کودکان به آن­ها کمک کنید استعدادهای منحصربه‌­فرد خود را کشف کنند.

• یکی از مهم‌­ترین رفتارهایی که عزت نفس کودکان را تخریب می­‌کند کامل­‌گرایی والدین، معلم و مربی است. این عامل ریشه بسیاری دیگر از رفتارهایی است که عزت نفس کودکان را تخریب می‌­کند. نکته مهم این است که کامل‌­گرایی والدین به فرزندانشان هم منتقل می­‌شود؛ کامل‌­گرایی دشمن عزت نفس است.
• مقایسه کردن عزت نفس کودکان را تخریب می‌­کند.
• انتظارات غیر واقعی والدین و کودک از خود، زندگی و دنیا برآورده نمی­‌شوند و عزت نفس کودکان را تضعیف می­‌کند.
• رفتارهای هیجانی و نامناسبی که بعد باعث پشیمانی ما می‌­شود.
• سرزنش کردن کودک به خاطر اشتباهات و شکست‌­ها باعث می­شود کودک خود را ارزشمند نداند.
• اگر والدین تنها بر نقاط ضعیف کودک خود تمرکز کنند و نقاط قوت او را نادیده بگیرند عزت نفس کودکان آسیب می‌­بیند.
• اگر والدین به فرزند خود احترام نگذارند به کودک این پیام را می­‌دهند که تو ارزشمند نیستی و کودک نیز خود را لایق احترام نمی‌داند.
• انتقاد کردن از کودک در جمع و در حضور دیگران به عزت نفس کودک آسیب جدی وارد می­‌کند.
• حتی اگر کودک شما کار بدی انجام داده‌­است در مقابل دیگران او را دعوا، نکنید.
• مسئولیت‌­هایی که خارج از ظرفیت کودک است به او واگذار نکنید.

عزت نفس کودکان به معنای قضاوت شخصی و پیوسته کودک درمورد خودش است که با احساس توانمندی و شایستگی برای سعادت و خوشبختی همراه است. عوامل مختلفی در ایجاد عزت نفس کودکان دخالت دارد؛ اما خانواده مهم‌­ترین عامل موثر در ایجاد و رشد عزت نفس کودکان است؛ عزت نفس کودکان ابتدا در خانواده شکل می‌­گیرد و سپس توسط عوامل دیگر رشد می­‌کند و تقویت می­‌شود. محبت و احترام به کودکان همراه با واگذاری مسئولیت به ایشان در ایجاد و افزایش عزت نفس کودکان نقش مهمی ایفا می­‌کند. تضعیف عزت نفس کودکان در ایجاد بسیاری از مسائل و مشکلات دوره کودکی، نوجوانی و حتی بزرگسالی موثر می‌­باشد و باعث عدم موفقیت در جنبه‌های فردی، خانوادگی، تحصیلی و اجتماعی زندگی فرد می­‌گردد لذا بسیار با ارزش و ضروری است که والدین از کار و برنامه شخصی خود صرفه­‌نظر کنند تا برای رشد و تربیت فرزند خود وقت بگذارند، برنامه­‌ریزی نمایند و به جهت دریافت کمک به مشاوره کودک مراجعه نمایند.