روانشناسی دین (رابطه دین و علم روانشناسی)

بررسی رابطه بین روانشناسی، دین و معنویت همواره نظر پژوهشگران را به خود جلب نموده است. به گونه‌ای که امروزه شاهد گسترش روانشناسی اسلامی به صورت یک رشته مجزا در برخی کشورهای اسلامی هستیم. در غرب نیز آقای ویلیام جیمز از پیشگامان این حوزه است که استارت روانشناسی دین، ابتدا با سخنرانی‌های او در سال 1901 و 1902 زده شد. انسان امروزی در این جهان با همه فریبندگی و گستردگی، در جستجوی هدف و معنایی برای حیات خویش است تا بتواند در هیاهوی زمانه دوام بیاورد و به سعادت ابدی برسد.
درمورد رابطه دین و روانشناسی در اسلام با سایر ادیان تفاوت فاحشی وجود دارد. آنچه که در غرب و اروپا درمورد آن صحبت می‌شود تاثیر معنویت و جها‌بینی در زندگی و انجام اعمالی مانند مراقبه، شکرگزاری، توجه به مرگ و… است؛ اما دین اسلام برای همه ابعاد زندگی بشر برنامه دارد که در مشاوره زندگی و افزایش سلامت روان بسیار حائز اهمیت می‌باشد.

درمورد آرای روانشناختی دین و رابطه دین و روانشناسی صحبت می‌کند. قلمرو دین و روانشناسی متفاوت است؛ اما موضوع هر دوی آن‌ها انسان می‌باشد و هر دو به دنبال سعادت و آرامش و رفاه انسان هستند. روانشناسی چیست؟ به مطالعه رفتار و روان انسان می‌پردازد و تلاش می‌کند سلامت روان انسان‌ و سازگاری او را افزایش دهد. یکی از شاخه‌های این علم، روانشناسی دینی است که به بررسی علمی دین با رویکرد روانشناختی می‌پردازد؛ یعنی افکار و احساسات و رفتار انسان را که منشا دینی دارند، مورد بررسی قرار می‌دهد. علم روانشناسی به این نتیجه رسیده است که پایبندی به اصول و عقاید و فرضیه‌های معنوی نجات‌دهنده انسان می‌باشد. درواقع انسان امروزه با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی خود را درمانده و سردرگم می‌بیند و با ناتوانی علوم در نجات انسان از این درماندگی، دین پناهگاه ایمنی برای بشر است.

روانشناسی اسلامی با مطالعه دقیق و علمی منابع اسلامی (قرآن، حدیث و سیره معصومین) ابعاد روانشناختی آن‌ها را کشف و ایده‌هایی برای دانش روانشناسی استخراج می‌کند تا با طی مسیر خود به نظریه‌های علمی تبدیل شود. این چیزی است که از آن به عنوان تئوریزه کردن معارف دینی یاد می‌شود. اسلام برای تمام ابعاد زندگی بشر برنامه جامع و کاملی دارد که باید توسط متخصصین آگاه به علم روانشناسی، معارف دینی و مسلط بر روش شناسی صورت ‌پذیرد. توجه به حکمت خدا در کارها، انسان را در برابر مشکلات تشفی می‌بخشد.
در روانشناسی دین مبتنی بر فرهنگ غرب که معمولا بر آیین‌های کلیسا مرتبط است بیشتر روی معنویت و نجات انسان از پوچی و رهایی متمرکز می‌باشد؛ لذا برخی مطلوب‌های اخلاقی مانند احسان، نیکی، عدالت، راستگویی، شادی، رضایت و… را به انسان پیشنهاد می‌دهد تا به زندگی او معنا بدهد. در این نوع روانشناسی، مفاهیم روانشناسی بر معارف دینی منطبق داده می‌شود که باعث تقلیل دین می‌گردد.

در قرن‌های قبل برخورد بسیاری از روانشناسان با دین، عمدتا منفی است. بسیاری از روان تحلیلگران تحت تاثیر نظریه فروید، دین را فعالیتی غیر منطقی، کودکانه و روان آزرده قلمداد می‌کردند. توهمی که با طلوع علم غروب خواهد کرد. امروزه دیدگاه‌های مثبتی در بین روانشناسان غربی نسبت به دین شکل گرفته و تحقیقات در این زمینه گسترش یافته است. این دیدگاه با نگاه روانشناسان اسلامی که درمورد آن صحبت کردیم، متفاوت است. درواقع روانشناسان دیدگاه‌های متعددی درمورد دین دارند و هر کدام براساس رویکرد خود از دین برای حل مشکلات بشر استفاده می‌کنند. در ادامه دیدگاه یونگ، فروید و ویلیام جیمز را بررسی می‌کنیم.

زیگموند فروید

فروید که پدر روانکاوی می‎باشد، دیدگاه منفی درباره دین دارد؛ او بر این باور می‌باشد که افراد در طی تکامل عقلی خود دین را رها می‌کنند. از نظر فروید اعمال مذهبی تکرار رفتارهای آزار دهنده کودکی هستند. در واقع براساس فرضیه فروید، دینداری در عمیق‌ترین صورت خود ریشه در عقده ادیپ دارد و یک خدای شخصی از جهت رواشناسی چیزی جز همان پدر، که مرتبه عالی داده شده نیست.

 روانشناسی دین یونگ

یونگ از آن دسته روانشناسانی است که بیش از هر موضوعی در باب دیدن سخن گفته است و باور دارد که دین یکی از قدیمی‌ترین و عمومی‌ترین تظاهرات روح انسانی است. هر روانشناسی که سرو کارش با ساختمان شخصیت انسان باشد، نمی‌تواند این حقیقت را نادیده بگیرد.  از نظر یونگ دین تنها یک پدیده اجتماعی و تاریخی نیست؛ بلکه برای بسیاری از افراد بشر حکم یک مسئله مهم شخصیتی را دارد.

عقیده ویلیام جیمز

براین باور است که دین یک مذاکره و مبادله می‌باشد که از طریق روان به فرد وارد می‌شود. براساس نظر جیمز، دین، جلوه‌گر انواع احساسات، اعمال و تجارب شخصی افراد در تنهایی‌شان است؛ البته تا جایی که خود را در رابطه با آنچه الهی و مقدس است ببینند. براساس عقیده ویلیام جیمز، دین برخاسته از عقل سلیم و دین ناشی از روح بیمار با هم تفاوت دارند.

نخستین شکل تعامل دین و روانشناسی، شیوه‌ای نقادانه و ارزیابانه می‌باشد. بدین صورت که دانشمند می‌تواند تناسب نظریه‌ها و سرمش‌های علمی و اجتماعی را با پیش‌فرض‌های دینی‌اش بررسی و ارزیابی کند. نقش دین کمک به پیشرفت روانشناسی و ارائه دیدگاه‌های نوین است. امروزه برخی از اعمال معنوی جزو راه‌های افزایش سلامت روان افراد معرفی می‌شوند. به عنوان مثال شکرگزاری، مراقبه، یا شرکت در مراسمات مذهبی و دعا برای رفع مشکلات خانوادگی، جزو اعمال مذهبی هستند که از بار مسائل و مشکلات کم می‌کنند.
در روانشناسی اسلامی، رابطه دین و روانشناسی بسیار عمیق‌تر است به گونه‌ای که متخصصان روانشناسی و عالمان معارف دینی از متون قرآن، حدیث و سیره معصومین برای ایجاد نظریه‌های نوین در روانشناسی بهره می‌گیرند. مواردی همچون اختلال روانی، سلامت روان، اضطراب، افسردگی و… در متون دینی با روانشناسی متفاوت است که بررسی آن‌ها نیازمند تسلط بر روش‌های پژوهش در روانشناسی دین می‌باشد.

براساس روانشناسی دین، مذهب، معنویت و دینداری در افزایش سلامت روان نقش به سزایی دارند. شاید مهم‌ترین تاثیر مذهب در سلامت روان انسان‌ها ارائه جهان‌بینی و هدف و مقصدی است که به سردرگمی‌های بشر پایان می‌دهد. در دنیایی که رنج‌های اجتناب‌ناپذیر زیادی وجود دارد در روانشناسی دین معنایی برای این درد و رنج‌ها وجود دارد که به افراد توان صبر و تلاش برای مواجهه و مقابله با سختی ها می‌دهد. از جمله تاثیرات دین بر سلامت روان که از نتایج تحقیقات و مطالعات به دست آمده است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. افراد مذهبی در مقایسه با افراد غیر مذهبی احساس تنهایی کمتری را تجربه می‌کنند زیرا با خداوند متعال رابطه صمیمانه و دوستانه دارند که در هر شرایطی می‌توانند به او مراجعه کنند.
2. افرادی که اعتقاد مذهبی قوی‌تری دارند خودباورتر، کارآمدتر و سازش‌ یافته‌تر از دیگران هستند و میزان تجربه هیجانات مثبت در آن‌ها بیشتر است.
3. براساس روانشناسی دین افراد مذهبی افسردگی و اضطراب کمتری تجربه می‎کنند. زیرا به حکمت و قدرت و مهربانی خداوند متعال در مواجهه با مشکلات ایمان دارند.
4. مذهب موجب ایجاد یک نگرش مثبت نسبت به دنیا می‌شود که فرد را در مقابل رویدهای ناگوار زندگی مانند فقدان‌ها یا بیماری‌ها یاری می‌کند.
5. براساس روانشناسی دین افرادی که اعتقاد مذهبی قوی دارند، به قوانین اجتماعی پایبندی بیشتری دارند و در روابط خود محتاط‌تر هستند.
6. مذهب، به افرادی که خطا کرده و خود را سرزنش می‌کنند امیدی برای برگشت دوباره می‌دهد.
7. شرکت در مراسمات مذهبی فرصتی برای ایجاد ارتباطات صمیمی و دوستانه است که سلامت روان را بهبود می‌بخشد.
8. اینکه خداوند با تمام عظمتش انسان را دوست دارد و از او حمایت می‌کند، نوعی دلبستگی ایمن در انسان به وجود می آورد که ترس و نگرانی را از او دور می‌کند.
9. افراد مذهبی که می‌دانند خداوند برای آن‌ها جبران می‌کند و هر چیزی در بهترین زمان خودش اتفاق می‌افتد، آرامش بیشتری دارند و راحت‌تر با شرایط تنش‌زا مقابله می‌کنند.
10. براساس مطالعات افرادی که در مراسمات مذهبی مانند عاشورا، ایام فاطمیه، عید غدیر و.. شرکت می‌کنند، احساس شادکامی بیشتری دارند. اگر به دنبال این هستید که چرا باید دعا بخوانیم؟ دعا به شما احساس امنیت و آرامش می‌بخشد.
11. اعتقاد به معاد، ابدیت و موقتی بودن دنیا به انسان این نوید را می‌دهد که سختی‌ها و رنج‌های زندگی هر چه قدر هم که زیاد باشند، روزی تمام می‌شود و خداوند در جهان دیگر جبران می‌کند.

روانشناسی دین از آرای روانشناختی مذهب برای کمک به افراد استفاده می‌کند. امروزه روانشناسی اسلامی به عنوان یک رشته علمی در برخی از دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و انجمن روانشناسی اسلامی در کشورما راه اندازی شده است. معارف دینی در نجات بشر از سردرگمی، کسب آرامش و رفاه روانی نقش به سزایی دارند. اگر شما نیز به دنبال دریافت مشاوره با رویکرد دینی هستید به مرکز مشاوره باتابان مراجعه کنید که اولین مراکز روانشناسی اسلامی در تهران می‌باشد. روانشناسان و مشاوران مومن، متعهد و متخصص آماده خدمت رسانی به شما عزیزان در ایران و خارج از ایران هستند. برای یک جلسه مشاوره رایگان با ما در ارتباط باشید.